sharida 4000 yil davom ida 13 mln. kishining zilziladan o ‘lganligini
hisobga olganlar.
U m u m an
aytganda, zilzila Y er p o 'stin i tashkil etgan qat-
lam lardagi tektonik harakat natijasida kelib chiqadi. Tektonik
harakat natijasida zilzila to ‘lqinlari tarqaladi va yer qatlamlari larzaga
keladi. Zilzila to lq in lari yer qatlam larining ichki va tashqi tuzilishini
buzuvchi asosiy kuchdir.
Zilzilani tekshirish usullari.
Z ilzilan i o ‘rganish va u ning
sabablarini aniqlash asosan ilmiy tadqiqot institutlarida olib boriladi.
M am lakatim izda hozirgi vaqtda yigirm adan ortiq maxsus seysmik
stansiy a (M oskva, Sverdlovsk, T bilisi, T o sh k e n t, D u sh an b a,
Irkutsk, S am arqand va boshqa shah arlarda) b o ‘lib,
ularda ilmiy
tadqiqot ishlari olib borilgan. Bu stansiyalaming ham m asi akademik
B.B. G olipin va olim lardan P. M. N ikiforov, V. F. Bonchkovskiy,
D. P. Kirnos, D. A. X arin va b oshq alar ixtiro etgan maxsus as-
boblar bilan ta ’m inlangan. В. B. G olitsinning bundan qariyb yarim
asr ilgari (1906-yilda) ixtiro etgan seysm ografi eng yaxshi seys-
m ograflardan biridir. Bu asbob katta seysmik stansiyalarda yaxshi
natija berm oqda. B.B. G olitsinning seysmografi
hatto ch et ellarda
ham foydalanilm oqda.
Bu seysm ograf prujinaga osilgan rem kaga biriktirilgan o g 'ir
m etall yukdan iborat. Bu yuk yuqori ko‘tarilishi va past tushishi
m um kin. R am aning uchidagi kuchli m agnitlar. Orasiga simli
46-rasm.
G o litsin seysm ogrofi.
159
g'altaklar o ‘rnatilgan. Zilzila boMmagan vaqtda seysm ograf qim ir-
lamayai. Yer larzaga kelganda asboblarning taglik qismi inert o g ‘ir
yukka nisbatan siljiydi, ram aning g ‘altakli uchi m agnitlar orasida
qim irlay boshlaydi va galtaklarda elektr toki hosil boMadi. Bu tok
oynali galv an o m etrg a bo rad i. O ynaga tu sh a y o tg a n
in g ich k a
yorugMik nuri oynada aks etib, sekin o ‘tayotgan fotoqog‘ozga
tushadi. Bu seysm ograf M arkaziy Osiyodagi regional seysmik
stansiyalarga 1929-yilda o ‘rnatilgan edi. U 1929-yildayoq 600
zilzilani qayd etgan. 1929-yildan 1940-yilgacha 6000 dan ortiqroq
zilzilani qayd etgan. Keyingi yillarda shu joylarda yanada takom il-
lashgan seysm ograflar yordam ida yiliga 1000 d an ortiq zilzila
hisobga olingan.
Zilzila sabablarini o ‘rganish m am lakatim izda yaxshi y o ‘lga
q o ‘yilgan. Zilzila sabablarini o ‘rganish m aqsadida seysmologiya
institutlari tashkil etilgan, bu yerda malakali seysmologlar, geofizik,
m atem atik va geologlar ilmiy ishlar olib borm oqdalar. 0 ‘zbekiston
Rossiya fanlar akadem iyasi qoshida 1967-yilda
tashkil etilgan
Seysmologiya instituti shular jum lasidandir.
Zilzila kuchini hisobga olish uchun seysmik asboblarning
bergan m a’lum otlari va geofizik tekshirish usullaridan foydalanib
12 balli shkala tuzilgan. Qabul qilingan oldingi 12 balli shkaladan
bu (1952-yil, S.V, Medvedev) shkalaning farqi shundaki, bunda
zilzila kuchini hisobga olishda
im oratlarning zararlanganligi, Yer
osti va Y er usti suvidagi ham da Yer yuzasidagi o ‘zgarishlarga va
boshqa belgilariga e ’tibor beriladi. Bunda h ar qanday binoning
pishiq va chidam liligi, zararlanish darajasi hisobga olinadi. Pechka
suvoqlarining darz ketishi, m o‘rilarning yorilishi, devorlarda katta-
katta darz paydo boMishi, binoning qulashi va uy romlari tepasining
butunlay yoki qism an bosib qolishi e ’tiborga olinadi. S o ‘nggi
yillarda seysmologlar (V.I. Keylis-Borisova boshqalar) tom onidan
zilzila toMqinini, uning o ‘chogMdagi zarbani aniqlash usuli ishlab
chiqildi.
Seysm ik stansiyalardan olingan
seysm ogram m alar va Y er
p o ‘stin in g n eo te k to n ik h a ra k a tla r n atijasid a r o ‘y b erad ig an
siljishlariga va boshqalarga qarab zilzila o ‘chogMning dinam ik
param etrini aniqlash m um kin. Shunday qilib, tektonik harakatlar
160
natijasida Yer p o 'stid a birdaniga yorilish ro 'y beradi va Y er p o ‘sti
o ‘z m uvozanatini y o ‘qotadi. B uning natijasida zilzila o ‘ch o g ‘ida
hosil boMgan tarang toMqinlar u yerdan atrofga tarqaladi va Y er
yuzasiga
toMqin tarzida chiqarkan, kuchi kam aya boradi. Zilzila
toMqinlari asosan 3 xil boMadi, ch u n o n ch i, b o ‘ylam a toMqin —
Yer m assasining hajm i siqilishi (deform atsiya) dan kelib chiqadi
va qattiq, suyuq ham da gaz holdagi m oddalardan oMadi, ko‘ndalang
toMqin — Y er qatlam lari shaklining o ‘zgarishi
reaksiyasidan hosil
boMadi. Bu toMqin suyuq va gaz holatdagi m o ddalardan oMmaydi.
Yuza toMqin qattiq ham da suyuq m odda orasida hosil boMib,
ju d a sekin harakatlanadi.
Bizga m a ’lum boMgan Yer yuzidagi eng kuchli zilzilalaridan
biri XVII asrda X itoyda boMib u 850000 kishini yostigMni quritgan.
1957-yilda M ongoliyada boMgan kuchli zilzila natijasida (11 ball)
yorug' paydo boMgan undan Y er yuziga suvlar (Yer osti) chiqqan.
Y oriqning uzunligi b ir necha yuz km. ga teng boMgan. M exiko
zilzilasi 198 6-y ilda boMgan. B u n in g n a tija sid a b o tq o q lik d a
joylashgan eski M exiko shahri vayron boMgan. Oxirgi 3000 yil
ichida Y er yuzida ro ‘y bergan zilzilalar natijasida 20 m ln. kishi
vafot etgan.
Y er
sharidagi zilzilaning m arkazi, y a ’ni zilzila o'chogM ni
Do'stlaringiz bilan baham: 
