Ishyuritishsistemasivauningturlari Axborotniturliqaydetishvositalarigabelgilanganqoidalargabinoanyozishhujjatlashtirishdeb ataladi. Soddaqilib aytganda, hujjatlashtirish—buhujjatlarnituzishvarasmiylashtirishjarayonidir

Ishyuritishsistemasivauningturlari
Axborotniturliqaydetishvositalarigabelgilanganqoidalargabinoanyozishhujjatlashtirishdeb ataladi. Soddaqilib
aytganda, hujjatlashtirish—buhujjatlarnituzishvarasmiylashtirishjarayonidir. Hujjatlashtirishtabiiytilda
(qo‘lyozma, mashinadayozish) yokisun’iytillardategishliaxborotniqaydetishvositalari(magnittasmalari, disklar,
lazerdisklari, disketalarvab.) yordamidaamalgaoshirilishimumkin. Aksariyathollardahujjatlashtirishmajburiy
hisoblanadi, qonunlarvame’yoriyhuquqiyhujjatlarbilanbelgilabqo'yiladi. 2003-yil 11-dekabrdaqabulqilingan
O'zbekistonRespublikasining„Axborotlashtirishto‘g‘risida“giQonunigamuvofiq, axborotresurslari(ma'lumotlar
bazasi, axborottizimitarkibidagielektronshakldagima'lumotlarbazasi) jismoniy, yuridikshaxslarhamdadavlat
munosabatlariningobyektlarihisoblanadivaboshqaresurslarbilanbirqatordamuhofazaqilinadi. Qonundaaxborot
resurslariniyaratish, saqlashvaulardanfoydalanishninghuquqiyrejimi, xususan: axborotnihujjatlashtirishtartibi;
ayrimhujjatlargavaayrimhujjatlarningmassivlariga, axborottizimlaridagihujjatlargavahujjatlarning
massivlarigabo‘lganmulkhuquqi; axborotresurslariningulardanerkinfoydalanishdarajasibo‘yichatoifalari;
axborotnihuquqiymuhofazaqilishtartibibelgilangan.
1. HUJJAT -ISH YURITISHNING ASOSI Hujjat–(arab. guvohnoma, isbot, dalil) axborotqaydetilgan, rasmiyuslubda
yozilgan, imzolangan, muayyannutqiyqolipgaegabolgan, kelishuvvarozilikbelgilariolingan, davlatstandarti
talablarigajavobberuvchiishqogozihamdaunivaqtvamakondauzatishimkoniniberuvchimoddiyobyekt.
2.HujjatchilikrasmiyuslubdaamalgaoshiriladiRasmiyuslubdavlatarboblariortasidagidiplomatikmunosabatlarda,
idora, korxona, muassasalarningrasmiyishyuritishjarayonlaridaqollanganiholdashaxslarortasidagi, shaxslar
bilanidoraortasidagiijtimoiymunosabatlarniifodalashuchunxizmatqiladi

3.Hujjat matnianiqlik, ixchamlik, londalik, mazmuniytoliqlikkabitalablargaham javobberishikerak. Bu talablarga
javobberaolmaydiganhujjatchinakamhujjatbola olmaydi, bundayhujjatishyuritishjarayonigahalaqitberadi, uning
samaradorliginikeskinpasaytiradi. Hujjatlarmatniningxolislik, aniqlik, ixchamlik, londalik, mazmuniytoliqlikdan
iboratzaruriysifatlarihujjattiliningozigaxosuslubi, undagiozigaxossozqollash, morfologiyavasintaksisorqali
taminetiladi.

4.Hujjatlar matnigaqoyiladiganengmuhimtalablardanbirixolislikdir. Hujjatlarrasmiymunosabatlarniifodalovchiva
qaydetuvchirasmiyyozmavositalarsifatidaaxborotniholisaksettirmogilozim. Shuninguchunhujjatlartilidasozva
sozshakllariniqollashdamuayyanchegaralanishlarmavjud. Xususan, rasmiyishuslubidakichraytirish, erkalash
5.Malumki, hujjatlarharxilvamiqdoranjudakop. Hujjatlarningmaqsadi, yonalishi, hajmi, shaklivaboshqabir
qatorsifatlariham turlichadir. Shundayekan, hujjatlarturiga, tiliga, mazmuniga, hujjatlarningtegishliligiga,
ularningtayyorlanishxususiyativaqoidalariga, hujjatlarningxizmatmavqeigaqarabqoyiladiganumumiy
talablarbilanbirqatordaharbirturkumhujjatlaroldigaqoyiladigankopginatiltalablarham mavjud. Muayyan
turdagihujjat, albatta, ozigaxostilxususiyatvasifatlarbilanbelgilanadi. Bu xususiyatvachuqurtasavvur
qilmasdanturib, mukammalhujjatchilikniyaratishhaqidagap ham bolishimumkinemas. Shuninguchunbu
orindahujjatlartasnifimasalasialohidaahamiyatkasbetadi.
7.Hujjatlarmazmunigakora Soddahujjatlar(muayyanbirmasalaniozichigaoladi) Murakkabhujjatlar(ikkiva
undanortiqmasalaniozichigaoladi)
8.1. Xususiyhujjatlar2. Namunaviyhujjatlar3. QoliplihujjatlarHujjatlarmazmunbayonishakligakora
9.Xususiy hujjatlargafuqarolardankelibtushganarizavashikoyatlar, ularningasosidaolibboriladigan
xizmatyozishmalarimisolboladi. Ularaksariyathollardaaynibirvaziyatvaholatniizohlab, tushuntirib
berishmaqsadidayoziladi. Namunaviyhujjatlarsirasigaishyuritishsohasigaoidhujjatlarningaksariyati,
yaniharbirtashkilotvauningbolinmalariuchunzaruriybolganbildirgi, xizmatmalumotnomasi,
tavsifnoma, majlisbayonikabibelgilangantartibdatuziladiganhujjatlarkiradi. l Qoliplihujjatlarningkoplab
turlarimavjud, ularsohafaoliyatiniosonlashtiradi, vaqtvamoddiyresurslarnitejashgaimkonberadi, ish
jarayonidaqulayliknioshiradi.
10.Hujjatshunoslikdagianashuananagakora ishyuritish(munshoot)dagihujjatlar, engavvalo, yaratilish
ornigakora tasnifqilinadi, bujihatdanichkivatashqihujjatlarfarqlanadi. Ichkihujjatlaraynitashkilotning
ozidatuziladiganvashutashkilotichidafoydalaniladiganhujjatlardir. Muayyantashkilotgaboshqatashkilot
yokiayrimshaxslardankeladiganlariesatashqihujjatlardir.
11.Hujjatlarmazmunigakora ikkiturliboladi: soddahujjatlar(muayyanbirmasalaniozichigaoladi);
murakkabhujjatlar(ikkiyokiundanortiqmasalaniozichigaoladi)
12.Hujjatlar tegishlilikjihatigakora, xizmatyokirasmiyhujjatlarvashaxsiyhujjatlargaajratiladi. Xizmathujjatlari
tayyorlanishigakora tashkilotyokimansabdorshaxslargategishlibolsa, shaxsiyhujjatlaryakkashaxslartomonidan
yozilib, ularningxizmatfaoliyatlaridantashqaridagiyokijamoatishlarinibajarishbilanbogliqmasalalargategishliboladi
(masalan, shaxsiyariza, shikoyatvah.k).
13.Hujjatlarning tayyorlanishxususiyativadarajasiham benihoyamuhim. Bu jihatigakora hujjatlarquyidagicha
tasniflanadi: qoralama; aslnusxa; ikkinchinusxa(dublikat); kochirma. Aksarhujjatlardastlabqoralamanusxada
tayyorlanadi, buhujjatmuallifi, yanitayyorlovchiningqolyozmayokidastlabkielektronnusxasidir. Bu nusxatuzatilib,
qaytakochirilishimumkin. Aytishlozimki, qoralamahujjathuquqiykuchgaegaemas. Aslnusxaharqandayhujjatning
asli, birinchirasmiynusxasidir. Aslnusxaningaynanqaytakochirilganshaklinusxadeb yuritiladi, odatdanusxaningong
tomonidagiyuqoriburchagiganamunadeganbelgiqoyiladi
14.Mamuriy-boshqaruvfaoliyatidaxizmatmavqeigakora hujjatlarhozirgikunda, asosan, quyidagichatasniflanadi:
tashkiliyhujjatlarfarmoyishhujjatlarimalumot-axborothujjatlarixizmatyozishmalari
Ishyuritish-buhujjatlarvarasmiyhujjatlarbilanishlashnitashkiletishnita'minlaydiganfaoliyatsohasi. Rasmiyhujjatlarmuomalasi,
sohasigamuvofiqma'muriyvamaxsusishyuritishajralibturadi.
Boshqaruvishiqonunchilikhujjatlaritizimibilantartibgasolinadi. U boshqaruvhujjatlaribilanoperatsiyalarniamalgaoshiradi.
Tashkilotdagiishnomlariro'yxatimaxsusnomenklaturadatasdiqlangan. Ushbuholatlarningtizimlashtirilishifaoliyatiodatdaboshqaruv
funktsiyalarinita'minlovchiyordamchideb ataladiganishyuritishxizmatlaritomonidanamalgaoshiriladi.
Maxsusishyuritishqonunlarbilantartibgasolinadi, ularningbajarilishitashkilotyokitashkilotningasosiyfunksiyasihuquqni
muhofazaqilish, nazorat, monitoring vaboshqalarniamalgaoshirishbilanbog'liqdir.
Ishyuritishelementlariquyidagilardaniborat:
a) ishoqimi(hujjatlarniharakatlanishi)
b)
•
• standartnio'rnatishvaqo'llashdaifodalanganstandartlashtirishprinsipi, u boshqashukabiob'ektlarniu bilan
taqqoslashuchunboshlang'ichnuqtasifatidaqabulqilinadi. Standartlashtirish-bumajburiyhuquqiyshaklda
ifodalanganengyuqoridarajadagiunifikatsiyadarajasi. Garchiikkalajarayonham o'zarobog'liqbo'lsa-da,
standartlashtirishvaunifikatsiyao'rtasidao'zigaxoslikyo'q. Normativ-uslubiyhujjatsifatidastandartbuvakolatli
organ tomonidantasdiqlanganstandartlashtirishob'ektiuchunnormalar, qoidalarvatalablarto'plamidir.
• ishyuritishningme'yoriy-uslubiyreglamentiningizchilligiprinsipi, unitashkiletishgayagonatalablarnibelgilash
uchunasosbo'libxizmatqiladi. Ishyuritish
to'g'risidagiqonunchilik, me'yoriy-uslubiyhujjatlarularningiyerarxiyasivavakolatigaqarabtuzilgan. Natijada
me'yoriy-uslubiyta'minottizimishakllanadi;
• harbirvazirlik, idora, tashkilot, korxonao'ztarkibiybo'lmmalaridavazifalariniidoraviyvazifalarasosidamustaqil
ravishdabelgilabberishidanamoyonbo'ladiganishyuritishningmarkazsizlashtirishprinsipi. Ushbuprintsipofisishi
bo'yichanamunaviyyo'riqnomadamustahkamlangan. Shu bilanbirga, idoraviyme'yoriy-uslubiyhujjatlar
(ko'rsatmalar) ungafaqatasosiyqoidalarnuqtainazaridanzidbo'lmasligikerak.
Ishyuritishniilmiytashkiletishtamoyillariniishlabchiqishvaamalgaoshirishbutunjamiyatvadavlatning
vazifasidir, chunkiularniqo'llashhujjatlarniqisqartirishvaularniqaytaishlashgasarflanadiganvaqtni
yo'qotishuchunsharoityaratadi. Hujjatlarbilanishlashningma'lumbirxilliginingyo'qligibyurokratiyaga,
ularningsoni, shakllarivamaqsadlariningo'zboshimchalikbilanko'payishigaolibkeladi.
Ishyuritishningrivojlanishijarayonidaushbufaoliyatturibo'yichayagonaterminologiyashakllandi. Eng
kengtarqalganatamalarquyidagilar.
Hujjatlar-belgilanganshakldaturlixilommaviyaxborotvositalaridama'lumotlarniyozibolish. Bu ba'zibir
ma'lumottaqdimotininazardatutadi. Bundayholda, ma'lumotlarniyozibolishjarayoniuniqandaydirqattiq
muhitda-qog'oz, polimer, optik, magnitlimuhitdavaboshqalardasaqlashnita'minlashikerak.
Axborot-shaxslar, ob'ektlar, faktlar, hodisalar, hodisavajarayonlarhaqidagima'lumotlar, ularnitaqdim
etishshaklidanqat'inazar. Axborotmanbai, ma'lumotnimoddiytashuvchisi, axborotuzatuvchisi, qabul
qiluvchivamanbavaqabulqiluvchio'rtasidaaloqakanalimavjudligininazardatutadi. Ishyuritishida,
"ma'lumot" tushunchasiganisbatan, asosiysiuningfiksatsiyasivaunitaqdimetishshakli(grafikalar,
bosmaxona, raqamliyozuvlarvaboshqalar) ikkinchidarajalihisoblanadi.
Axborotresurslari-alohidahujjatlar, hujjatlarningalohidamassivlari, shuningdek, axborottizimlaridagi
hujjatlarvahujjatlarmassivlari: kutubxonalar, arxivlar, fondlar, ma'lumotlarbazalarivama'lumotlar
banklari. O'zbekistonRespublikasidaaxborotresurslarinishakllantirishvaulardanfoydalanishdavlat
tomonidantartibgasolinadigansohadir.
Hujjat-moddiytashuvchidaunianiqlashgaimkonberadigantafsilotlarbilanqaydetilganma'lumotlar
sanaladi. Axborotnitaqdimetishshaklihujjatuchunmuhimdir. Ushbushaklbirnechtatafsilotlarning
mavjudligibilanta'minlanadi, ularninghujjatdagibirikmasima'lumotnima'lumbirturdagivamaqsadli
hujjatlargakiritishgaimkonberadi, ya'nima'lumotnianiqlashgaimkonberadi.
Hujjatningrekvizitirasmiyhujjatlarnirasmiylash-tirishningmajburiyelementidirBoshqaruvhujjatlariuchun
amaldagistandarthujjatdagianiqtafsilotlarningjoyiniko'rsatadi. Biroq, faqatbirnechtatafsilotlartalab
qilinadivahujjatgaqonuniykuchberadi.
Rasmiyhujjatlarbuyuridikyokijismoniyshaxslartomonidanyaratilgan, belgilangantartibda
rasmiylashtirilganvatasdiqlanganhujjatlardir. Hujjattushunchasiengkengdoiragaegabo'lishimumkin,
masalanWord matnmuharriridaharbirfaylhujjatdir. Hujjatto'liqrasmiylashtirilgandankeyingina, ya'ni
keraklima'lumotlarnito'ldirgandanso'ngrasmiybo'ladi.
Hujjatningyuridikkuchirasmiyhujjatningamaldagiqonunchiligi, berganorganningvakolatlarivaro'yxatdan
o'tkazishningbelgilangantartibibilanungaetkazilganmulkidir. Hujjatningyuridikkuchiuningma'muriy
tamoyiliniuzatishgaqodir, shuninguchunbutushuncharasmiyhujjattushunchasibilanbirxilemas.
Hujjatningyuridikkuchiquyidagitarkibiyqismlarnio'zichigaoladi:
• tarkibningqonungamuvofiqligi;
• berilganorganningvakolati;
• ma'lumbirhujjatturigaqo'yiladigantalablargamuvofiqbarchakeraklima'lumotlarniro'yxatdano'tkazish.