B. T. Toshmuhamedov

R egional (din am oterm al) m etam orfizm . 
T o g ‘ jin slarin in g
b u n d ay tipdagi m etom orfik o ‘zgarishi burm achanglik hududlari 
bilan bog‘liq b o ‘lib ju d a keng m aydonlarda taraqqiy etadi. Bunday 
tu r m eto m orfizm ning asosiy om illari harorat, gedrostatik va bir 
to m o n la m a y o ‘n alg an b o sim b ilan m e ta m o rfik la s h tiru v c h i 
eritm alardan iboratdir.
G . Venkler m a ’lumotlariga qaraganda regional m etam orfizm da 
ta ’sir etuvchi haroratning eng past chegarasi 350-400° С yuqori 
bosimli sharoitlarda esa 300° С gacha pasayadi; yuqori chegarasi 
800° С ga to ‘g ‘ri keladi. V.S. Sobolev metamorfiklanish haroratining 
y u q o ri c h e g a ra sin i 900 -12 00 ° С g a c h a o rttira d i. R eg io n al 
m e tam o rfizm d a m ineral hosil qiluvchi ja ra y o n la r progressiv, 
x a ra k te rd a b o ‘lib, b ir m u n c h a y u q o ri h a ro ra tli m in e ra lla r 
paragenezisini yuzaga kelishi u ch u n sabab b o ‘ladi. (Progressiv 
m etam orfizm ). Slanetslar, m arm artoshlar, amfibolitlar, gneyslar, 
g ra n o litla r, ek lo g ip tlar va bo sh q a jin sla r progressiv regional 
metamorfizm natijasida hosil boMgan mahsulotlaming namunalaridir. 
Regional progressiv m etam orfizm natijalari tektonik harakatlar bilan 
susaytirilishi m um kin, chunki bunday harakatlar ta ’sirida tog‘ jinslari 
nisbatan past haroratli va past bosimli hududlarga k o ‘tarilib qolishi 
m um kin. B unda yuqori h aroratli m inerallar paragenezisi past 
haroratlari bilan (reggressiv metamorfizm). Metamorfizmning bunday 
jarayonlarda kelgan m ahsulotlari diaftoritlar deyiladi.
175

---

U ltram etam orfizm . 
B urm achan glik po y aslarin in g c h u q u r 
iqism larida erib turgan q o tishm alar ishtirokida yuzaga keladi. 
U ltra m e ta m o rfiz m o ra s id a eng a so siy la ri m a g m a tiz a tsiy a , 
anateksis, palingenes granitizatsiya jarayonlari dir.
M agm atizatsiya — m etam orfik m ahsulot tarkibidagi kvars — 
dalashpatidan iborat alohida jinslarning (m agm atitlarning) paydo 
bo'lishi. M agm atitlar asosan erib turgan granit tarkibli qotish- 
m alarning m etam orfik jins qavatlari orasidagi tekisliklar b o 'y ich a 
singishi natijasida hosil b o ‘ladi (ineksion gneyslar).
A pateksis-m etam orfik jin sd a kvars-dalashpatli qotishm ani 
tanlangan holda erishi (granitli eftektika).
Palingenes — grinit m agm aning qayta hosil b o ‘lishiga olib 
keladigan darajada jinslarning to ‘liq qizdirib erishi (yuqori harorat 
t a ’sirida).
G ranitlanish — boshlang‘ich jinslarning kimyoviy va m ineral 
tarkibining o ‘zgarish jarayoni, shu jarayon natijasida boshlang‘ich 
jins tarkibiga k o 'ra granitlarga yaqinlashadi.
«G ranitlanish» jarayonining xarakteri haqidagi tushunchalar 
b ir xil emas. Ba’zi tadqiqotchilar (F. T ernet, Dj. Ferxugun, 1961; 
N .G . Sudovikov, 1964 va boshqalar) bu jarayonni K, N a, Si 
atrofdan kelib q o ‘shiladigan va C a, M g, Fe chetga chiqib ketishi 
bilan bog'liq tipik m etasom atik jarayon deb hisoblaydilar. Bu 
ja ra y o n n atijasid a h ar q a n d ay ta rk ib li b o sh la n g ‘ich jin sla r, 
m agm atik stadiyaga u ch ram asd an ham g ran itlar hosil qilishi 
m u m k in . D .S . K orjinskiy (19 5 2-1968) g ran itlan ish ja ray o n i 
m agm atik alm ashinish jarayoni deb, qaraydi. Buning natijasida 
ostdan chiqib keladigan, tarkibida К va N a ishtirok etadigan 
transm agm atik eritm alar ta ’siri natijasida to g‘ jinslari qizib eriydi 
va granit tarkibli m agm a hosil b o ‘ladi.
V.A. R u d n ik (1967) g r a n itla n is h ja ra y o n in i p a lin g e n - 
m etasom atik alm ashinish jarayoni deb qaraydi. Bu yuqori haroratli 
alm ashinish bilan qizib erish jarayonini b ir paytda ta ’sir etishi 
natijasida, m etasom atik g ran itlan ish jaray o n id an keyin ajralib 
chiqadigan kimyoviy kom ponentlarning qanday y o ‘l bilan kelib 
c h iq ish i yoki ch iq ib k e tis h id a n q a t’i n a z a r (k o m p o n e n tla r 
diffuziyasi y o ‘li bilan, transm agm atik eritm alar infeltratsiyasi va
176

---

hokazo yoMlar bilan) to g' jin slarning shakllanishidan iboratdir.
M etasom atoz — bu boshlangMch jinslarning kimyoviy tarkibini 
m a ’lum darajada o ‘zgartirishi bilan biiga yuz beradigan jinslarning 
m etam orfik o'zgarishidir.
«M etasom atoz» term ini o ‘tgan asr o ‘rtalarida K.F. N au m an e 
to m o n id an m inerallar psefdom orfozi m ahsullari u ch u n kiritilgan 
edi. K ey inch alik bu tu s h u n c h a to g ‘ jin sla ri u c h u n q o ‘llan a 
boshlandi. T o g 1 jinslari m etasom atozi jarayonini nazariy jih a td a n
tadqiq etishda V.M . G oldshm idt, V. Lindgren, P. Eskola va boshqa 
olim lar asosiy rol o ‘ynaydilar. Keyingi paytlarda m etasom atozlarni 
tadqiq etish sohasida ju d a k o ‘p nazariy m asalalar D .S. Korjinskiy, 
N.A. Yelisev, N .G . Sudovikov kabi olim lar tom o n id an ishlab 
chiqilgan.
K o‘pincha genetik jihatdan m agm atik va postm agm atik harakat 
bilan b o g ‘liq boMgan, tark ib id a ishqoriy m etallar, xlo rid lari, 
galloidlar, oltingugurt, ftor, b o r kabi elem entlar ishtirok etadigan 
gidroterm al eritm a va pn evm atolitlar m etasom atoz jarayoning 
asosiy agentlari boMadi. T og‘ jinslari orasidagi ju d a m ayda b o ‘shliq 
(g‘ovak) bo ‘ylab singib boradigan eritm a va pnevm atolitlar (bo'shliq 
eritm alari) a w a lo m ineral donalari orasida siljiydi, aktiv ravishda 
kimyoviy reaksiyaga kirishadi. B o ‘shliq eritm alari jinslar tarkibiga 
m oddalarni chetdan olib kelib qo‘shadigan va olib chiqib ketadigan, 
m oddalar migratsiyasi (siljishi) sodir boMadigan asosan m uhit boMib 
qoladi.
M o d dalar siljishi (m igratsiyasi) diffuziya va filtratsiya yoMi 
bilan sodir boMadi.
Birinchi holda ko m po nentlarning migratsiyasi diffuziya yoMi 
bilan m oddalarning harakatlanm aydigan b o ‘shliq eritmalari ichida 
eritm aning konsentratsiyasi kam aygan tom onga qarab siljishi bilan 
davom etadi. M oddalar migratsiyasining ikkiinchi yoMi eritm aning 
oqishi, filtratsiyasi bilan sodir boMadi. Bunday filtratsiya jin slar 
orasidagi darzlar, slanetslanish va tektonik buzilish zonalari boMib 
osonlikcha yuz beradi.
M etaso m atik ja ra y o n la r klassifikatsiyasi o ‘zgargan jin sla r 
tarkibiga kelib q o ‘shiladigan m oddalarni kim yoviy xarakteriga 
asoslangan (V.M . G o ldshm id t, P. Eskola).
177

---

Ishqorli m etasom atoz quyidagi jarayonlarni o ‘z ichiga oladi:
1. Ishqoriy elem entlam ing m etasom atik alm ashinishi kaliyli 
dalashpatini albitlanishi.
2. O rtiqcha aluminiy oksidini ishqoriy elem entlar bilan birikma 
hosil qilishi—m etapelitlardagi albit va ortaklazni kristallanishi.
3. Ishqoriy elem etlarni tem ir va m agniy silikatlariga birikishi- 
shox aldam chisini biotit bilan alm ashinishi.
4. E ritm adagi ishqoriy m etallar a lu m in atlari bilan kvars 
orasidagi reaksiya-nefelinli sienitlarning gneyslar va granit jin slar 
kontakt joylarida ishqorli dalashpatlarini paydo b o iish i va o 'sh a 
jin slarn i lekokran ishqoriy siyenitlarga aylanishi (fenitlanish). 
M igm atitlanish va granitlanish zonalarida ishqoriy m etasom atoz 
natijasida feldshp atitlan ish -ish qo rli d alash p a tla r bilan boyish 
jarayoni keng tarqalgan b o ‘ladi.
Kalsiyli metasomatoz ham bir necha yoMlar bilan yuzaga keladi. 
U lardan m uhim lari quyidagilar:
1. Kalsiy karbonatli jinslarning kalsiylisilikatlarga aylanishi.
2. M etasom atik yoM bilan kalsiyni granitlarga, pegm atitlarga 
va shunga o'xshash jinslarga kelib q o ‘shilishi.
3. N ordon intruzivlarning m arm artosh bilan kontaktida kalsiy 
silikatlarining paydo boMishi.