Dori texnologiyasi fanining shakllanishi va rivojlanishi farmatsevt kadrlam i tayyorlashda m a'lum darajada shu sohada yozilgan darslikiam ing ahamiyati katta b o id i. Birinchi marta texnologiyadan darslik 1929-yilda Sankt-Peterburglik olim professor I. A. Obergard (1888-1937) tomonidan yozilgan. Bu sohada Moskva va Xarkovda professor G. Ya. Kogan (1889— 1956) hamda professor S. F.Shubin (1898-1942)larning texnologiyaga oid darsliklari 1960-yilgacha bir necha avlod mutaxassislarini tayyorlashda asosiy o ‘quv quroli bo*lib xizmat qildi. Shuni alohida qayd qilish kerakki. „Sanoatda ishlab chiqariladigan dori- lar texnologiyasi“ darsligini 1939-yilda birinchi b o iib professor G. Ya. Kogan yozgan edi. Professor S.F. Shubin tomonidan 1942-yilda yozilgan darslik nazariy jihatdan ancha puxta b o iib , unda keltirilgan ayrim mulohazalar shu kungacha o ’z qimmatini yo'qotm agan. K o'p villar davomida sobiq Ittifoqda tayyor dorilar texnologiyasi bo'yicha Sankt-Peterburglik olim Yu. K. Sander tomonidan yaratilgan nazariy va amaliy darsliklardan foydalanib kelindi.
Farmatsevtika korxonalari ishlab chiqariladigan mahsulotga qarab ikki guruhga boTinadi. Birinchi guruhdagi korxonalar boshlang‘ichm ahsulot (substansiya) ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Ikkinchisi esa tayyor dori (TD) ishlab chiqaradi. K orxona sharoitida ishlab chiqariladigan dorilar katta hajmda b o 'lg an lig i bilan dorixonada ishlab chiqarishdan tubdan farq qiladi. K orxonada tayyorlanadigan dorilar turli-tum an b o 'lganligi sababli ular bir xil dori turlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan sexlardan tashkil topgan. Shuning uchun TD ishlab chiqarishga ixtisoslashgan kim yo-farm atsevtika korxonalarida k o ‘pincha galen, tabletka. am pula va qadoqlash sexiari m avjud b o ’ladi. Avrim katta korxonalarda boshqa turdagi dorilar ishlab chiqaradigan sexlar (bogiovchi m ateriallar va boshqalar) ham b o iish i mumkin.
Bugb ishlab chiqarish s e x i- korxonani issiqlik bilan ta ’minlash bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonini kerakli harorat bilan ta ’minlavdi. Elektr quvvati sexi - korxonadagi elektr quvvati bilan ishlaydigan barcha asbob-uskunalarning bir m e'yorda ishlab turishini ta'm iniaydi. M exanika sexi - yangi asbob-uskunalarni o'm atish bilan birga almashtirish, murakkab bo'lm agan ehtivot qismlarni sozlash, ta ’mirlash. eskirgan qismlarining yangisini tayyorlash. jo'nroq asbob-uskunalarni yaratish va tatbiq qilish bilan shug’ullanadi. Qalin qog‘oz (karton) sexi. Tayyor dori mahsulotlarini qadoqlash va ularni joylashtirish uchun har xil sig'im dagi qutichalar ishlab chiqaradi. Yuvish sexida tayyor mahsulotni joylashtirishga m oijallangan barcha shisha idishlar yuviladi va quritiladi. Korxona sharoitida dori tayyoriashni hozirgi zamon talablari darajasida tashkil qilish uchun ishlab chiqarish jaravonlarini iloji boricha avtomatlashtirish va m exanizatsiyalash m aqsadga muvofiqdir. chunki faqat shu y o i bilan mehnat unumdorligini oshirish, mahsulot tannarxini kamaytirish va tayyor mahsulotning andoza (standart) talabiga javob berishini ta'm inlash mumkin. Ayniqsa tabletka, ampula va galen preparatlarini tayyorlash jarayonlarini hozirgi zamon yuqori unumli avtomat asbob-uskunalari bilan jihozlash muhimdir.
Texnologik jarayon. Katta hajmdagi tabiiy yoki sun’iy (sintetik) xom ashyolam i iste'm ol m ahsulotiga aylantirish ishlab chiqarish jarayoni deyiladi. Texnologikjarayon ketma-ket amalga oshiriladigan alohida bosqichlarning yigbindisidir. M asalan, tabletka tayyorlashning texnologik jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat: xom ashyoni maydalash, elash. aralashtirish. donadorlash. quritish. upalash va taxtakachlash. Texnologikjarayon uzluksiz va uzlukli yoki yarim uzluksiz bo'lishi mumkin. Uzlukli jarayon vaqti-vaqti bilan ishlatiladigan asboblarda kuzatiladi. Zoldirli tegirm onda m aydalash bunga misol b o ia oladi. Tegirm onga xomashyo solib ishlatiladi. M a’lum vaqtdan so'ng m aydalangan material to 'k ib olinadi va yangi xomashyo solinib. tegirm on yana ishga tushiriladi. Shu tarzda bu jarayon takrorlanaveradi.
U zluksiz ishlaydigan jarayonda esa uzluksiz ravishda xom ashyodan tayyor m ahsulot olinaveradi. M asalan, purkagichli quritkich yordam ida quritish. Bunda quritish xonasiga purkagich orqali uzluksiz ravishda suyuqlik purkalib turiladi. Qurilm aning ikkinchi tom onidan esa uzluksiz ravishda quruq m ahsulot chiqaveradi. Yarim uzluksiz jarayonda esa ishlab chiqarish jarayonining bir qismi uzluksiz, ikkinchi qismi uzlukli bo'ladi. Masalan, tabletka tayyorlash jarayonini ko'raylik. Bunda tabletkani mashinada taxtakachlash uzluksiz, ham paga massani to id irib turish esa uzlukli bo‘ladi. A lbatta korxonada uzluksiz jarayon bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. chunki bunda qo‘l kuchidan juda kam foydalaniladi. Ishlab chiqarish bosqichi deb. texnofogik jarayonning bir qism iga aytiladi va bu aksariyat oraliq m ahsulot olish bilan tugallanadi
Texnologik operatsiya bosqichning yoki jarayonning bir qismidir. Misol: m urakkab tolqon ishlab chiqarish jarayoni maydalash, elaklab aralashtirish, qadoqlash bosqichlaridan iborat. M aydalash bosqichi o ‘z navbatida bir necha operatsiya, ya'n i xomashyoni quritish, tegirmonlarni tanlash va tayyorlash hamda maydalashdan tashkil topadi. Sanoat korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish kokp bosqichii va kam bosqichii bo'lishi mumkin. Kam bosqichii ishlab chiqarish jaravonini tashkil qilish maqsadga muvofiq bo'lib, bunda vaql, asbob-uskuna. ish joylari tejaladi. natijada mahsulot tannarxi arzon b o iad i. Shuning uchun mutaxassis va olimlarning ishlab chiqarish bilan b o g iiq b o ig an ilm iv hamda amaiiy izlanishlari bu masalani hal etishga qaratilishi lozim. Korxonada mahsulot ishlab chiqarishda foydalaniladigan barcha asbob-uskunalar (dastgoh va asboblar) texnologik jarayonga muvofiq ketma-ket joylashtirilgan bo'lishi kerak. Ishlab chiqarish atamalari. Xom ashyo deb, mahsulot ishlab chiqarish uchun keltirilgan va qayta ishlash natijasida sezilarli darajada b o shlangich ko'rinishini o'zgartirm agan m aterialga aytiladi. I
Rotorli b u gla tk ich uch b o lim d an iborat bo'lib . har bir bo‘- limi suv bug'i yordam ida alohida-alohida isitiladi. B u g latk ich - ning m arkaziy o'qiga rotor o ‘rnatilgan b o iib . unga kurakchalar m ahkamlangan. Rotorning katta tezlikdagi aylanm a harakati natijasida kurakchalar suyuqlikni qizib turgan devorga sachratib. yupqa qatlam hosil qiladi. Y upqa qatlam da ajratuvchi oson va tez b ugianadi. Ajratm a devor b o 'y lab p astg a tom on harakatlanadi va y ig ib olinadi. Ishlab chiqarish unum dorligi 450 1/soat
Ko‘pikli bugiatkich - bu qurilma ajratm a saqlanadigan idish, ajratkich (сепаратор), issiqlikalm ashtirgichlar (теплообменники), suzgich va havo yuboriladigan qism lardan iborat (10-rasm). Ajratma naycha orqali issiqlik almashtirgichning yuqori qisimiga - havo tarqatkich to 4r ustiga yuboriladi. Pastki qismidan tozalangan havo bosim bilan berilib, u suyuqlikni ko'pirtiradi. K o'pik issiqlik almashtirgich (радиатор) yuzasiga yopishib. yupqa parda hosil qiladi. Natijada b u g ian ish jarayoni kechadi. Qisman bug'latilgan ajratma yig‘gich (to'plagich) idishga tushadi va jarayon takrorlanadi. Bug' bilan birga m ayda ajratma zarrachalari yuqoriga o'tib ketishi mumkin. Ular separator yordam ida tutib qolinib, ajratm a saqlovchi idishga qaytariladi. Ajratma 40-80 °C haroratda buglatiladi. Bu qurilmani yaratgan P.N. M akarenko va boshqalar Xarkov shahridagi ..Здоровье" ishlab chiqarish birlashmasida zubturum suvli ajratmasini bug iatish uchun ishlatishgan, keyinchalik bu usul Toshkentdagi ..0 ‘zxim farm " birlashmasida ham joriy qilinadi. Bunda ajratm a vakuumsiz 100 °C dan past haroratda bugianadi.
Quritish nazariyasi. Farmatsiya sanoatida har xil fizik-kimyoviy xususiyatga ega bo'lgan moddalarni quritishga to*g‘ri keladi. Quritish murakkab diffuzion jarayon bo'lib, namlik quritilayotgan moddaning ichki qismidan tashqariga chiqadi. Namlikni yo'qotish 49 teziigi tashqi m uhit sharoitiga b o g iiq . Nam va issiq nam havo absolut hamda nisbiy namlikka ham da undagi issiqlik miqdoriga b o g iiq b o iad i. 1 m2 havo tarkibidagi bug'ning kg miqdori absolut nam lik deb ataladi. N isbiy nam lik yoki havoning to ‘yinganligi deb 1 m3 havodagi suv b u g in in g shuncha hajmdagi suv bug'ining eng katta miqdoriga nisbatiga aytiladi. N am saqlovchi havo deb. suv b u g i kg m iqdorining 1 kg absolut quruq havo miqdori nisbatiga aytiladi. Quritish jarayoni namlik har ikki tomonda tenglashguncha davom ettiriladi.
