B. T. Toshmuhamedov

M etam orfik to g ‘ jinslarining tasnifi
M etam orfik to g ‘ jinslari har xil geologik ja ra y o n lar ta ’siri 
n atijasida hosil b o 'lad i. M etam o rfik jin slarn i ta sn if qilganda,
183
/

---

ularning kim yoviy va m ineral tarkibini, struktura va teksturasini 
ham da qaysi m etam orfizm turini hisobiga hosil bo'lganligiga e ’tibor 
beriladi./M inerallarni paragenezisiga qarab qanday term odinam ik 
(R ,T ) sharoitda, struktura va tekstura belgilariga qarab qanday 
chuqurlikda jinslar hosil bo'lganligini aniqlash m um kin. U larning 
kimyoviy tarkibini tahlil qilib, birlam chi jins tarkibini bilib olish 
m um kin.
M etam orfik tog‘ jinslari ikki xil genetik kelib chiqishga ega. 
U larning m a ’lum qismi c h o ‘kindi jinslarni (parajinslar) m a ’lum
qismi esa m agm atik jinslarni (ortojinslar) hisobiga hosil b o ‘ladi. 
Bunga qaram asdan h a r xil birlam chi jinslarni hisobiga b ir xil 
m ineral tarkibli m etam orfik jinslar hosil b o ‘ladi. Buni konvergent- 
siya deyiladi.
M etam orfik jinslarning birinchi tasnifini V an-xayz, Bekke, 
G rubenm an va Nigglilarning ishlarida keltirilgan. U lar m etam orfik 
jinslarning tasnifi «M etam orfizm ning chuqur zonalari» nazariya­
siga asoslangan. Bu nazariyaga muvofiq hududiy m etam orfizm ning 
kuchli rivojlanishi harorat va bosim funksiyasi sifatida ko'riladi. 
U lar m a ’lum term odinam ik sharoitda barqaror b o ‘lgan m in eral­
larni assotsiatsiyasining borligini ko‘rsatdilar. U lar m etam orfizm ­
ning hosil b o 'lish jarayonini uchta zonaga ajratishgan: epizona, 
m ezazona va katazona.
1. E pizonada harorat va um um iy bosim past, bir to m o n lam a 
bosim o ‘rtacha b o ‘lib, u zonani ostki qismiga tushgan sari ortib 
boradi. Bu zonaning o ‘ziga xos m inerallari quyidagilardan iborat: 
soizit, epidot, xlorit, seritsit, aktinolit, albit, talk. Bu zonada 
quyidagi jin slar hosil bo'ladi: fillit, slanets, epidotli jinslar, kvarsit, 
m arm ar, kataklastiк jin slar va boshqalar.
2. M ezazonada harorat va um um iy bosim o ‘rta, yuqori, bir 
to m o n lam a bosim yuqori bo'ladi. Bu zonani tipik m inerallari 
q u yid ag ilardir: b io tit, m uskovit, rogovaya o b m a n k a, d isten , 
stavrolit, alm andin. M ezazonaning o ‘ziga xos jinslari quyidagilar­
dan iborat: muskovitli, muskovit-biotitli, epidotli, kianitli, stavrolitii 
slanetslar, am fibolit, rogovik, and radit-gedenbergitli skarnlar, 
m arm ar, kvarsitlar.
3. K atazonada harorat va um um iy bosim yuqori, bir to m o n la-
184

---

m a bosim past b o ‘ladi. Bu zonani tipik m inerallari quyidagilardan 
iborat: sillim onit, korund, an o rtit, rom bik piroksen, vollastonit, 
om fatsit, pirop. Bu zonada gneys, sillim onitli va granat — biotitli 
slanetslar, vollostonit — diopsidli jinslar, rogoviklar, and rad it — 
gedenbergitli skarnlar, eklogitlar, m arm ar, kvarsit va boshqalar 
hosil bo'ladi.
K eyinchalik m in erallar m u vo zan ati t o ‘g ‘rsidagi fizikaviy- 
kimyoviy ta ’lim otni rivojlanishi, m etam orfik fatsiy alartu sh u n ch a- 
sini paydo bo'lishiga olib keldi. Bu y o 'n alish hozirgi paytdagi 
m etam orfik jinslarni tasnif qilishda asos b o ‘ldi. M etam orfik fatsiya- 
lar jarayoni fin olim i Eskola to m o n id an taklif qilingan.
M etamorfik jinslarning mineral tarkibi m etam orfizm ni fizikaviy 
-kim yoviy sharoitini funksiyasidir. H ar xil term odinam ik sharoitda 
bir xil kim yoviy tarkibli jin sd an h a r xil m ineral assotsiatsiyalar 
hosil bo'ladi.
M asalan: V inkler S i0 2 : C aO : M gO = 1 : 1 : 1 tarkibli 
jinsdan past haroratli fatsiya sharoitida kalsit — trem olit — dolom it 
m inerallarining assotsiatsiyasi, xuddi shu tarkibli jin sd an yuqori 
haroratli fatsiya sharoitida esa m agnezit-talk mineral assotsiatsiyasi 
hosil b o 'la d i deb aytadi. (M etam orfik fatsiyalar jin slarni t a ’rif 
qilingan b o 'lim d a keltirilgan).
M etam orfik jinslarni ta sn if qilganda yana jin slar qaysi m e ta­
m orfizm ning turlari hisobiga hosil bo'lganligi hisobga olinadi.