B. A. Abdukarimov Ichki savdo iqtisodiyoti

III. Muomala harajatlarini nisbiy darajasi (Umx)ni o’zgarish miqdori 
Ushbu ko’rsatkich quyidagicha aniqlanadi: 
1. hisobot yilida muomala harajatini nisbiy ortiqcha yoki o’zgarish tejami 
darajasi 
ркх
мх
мх
р
кх
р
мх
У
У
ТА
МХ
ТА
МХ
У








/
/
/
/
100
100
;
 
2. Muomala harajati darajasini o’tgan yillarga nisbatan o’zgarishi 
i
мх
мх
i
мх
У
У
У




/
yoki
i
i
мх
ТА
МХ
ТА
МХ
У
100
100
/
/






;
 
3. Bazis yili bilan solishtirilmasi 
б
мх
мх
б
мх
У
У
У




/
yoki
б
б
мх
ТА
МХ
ТА
МХ
У
100
100
/
/






;
 

---

68 
IV. Muomala harajati darajasini o’zgarish sur’ati (tempasi) 
Ushbu ko’rsatkich hisobot yilidagi muomala harajatlari darajasini rejadagi, 
o’tgan yillardagi yoki bazis yildagi miqdorlarga nisbatan foiz hisobida (Umx
o’s
) 
yoki indekslarda (J
u
) hisob-kitob qilinishi mumkin. Bu ko’rsatkich quyidagicha 
aniqlanadi.
1. Rejadagi darajasiga nisbatan 
ркх
мх
р
кх
мх
р
ус
мх
У
У
У
У
100
)
(
1
.



yoki
ркх
мх
ркх
мх
мх
У
У
У
Jу


1
2. O’tgan yillarga nisbatan 
i
мх
i
мх
мх
i
ус
мх
У
У
У
У
100
)
(
1
.



yoki
i
мх
i
мх
мх
У
У
У
Jу


1
3. Bazis yilga nisbatan 
б
мх
б
мх
мх
б
ус
мх
У
У
У
У
100
)
(
1
.



yoki
б
мх
б
мх
мх
У
У
У
Jу


1
Ushbu ko’rsatkichlar muomala harajatlarini o’zgarishida ro’y brayotgan 
intensiv holatni bildiradi.
V. Muomala harajatlari hajmida uning moddalari hissasi 
Ushbu ko’rsatkich muomala harajatlari moddalari summasini 100,0 
ko’paytirib uning umumiy summasiga bo’lish orqali aniqlanadi. Bu ko’rsatkich 
muomala harajatlarining tarkibi deb yuritiladi.
YUqorida keltirilgan (I-V) ko’rsatkichlar muomala harajatlarining 
moddalari bo’yicha ham hisoblanadi.
Muomala harajatlari umumiy hajmi va darajasining tahlilini shartli 
misolida ko’rib chiqamiz.
12.4.1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, tahlil qilingan davrda 
chakana tovar aylanishi va muomala harajatlarining summasi ortib borish 

---

69 
tendensiyasiga ega. Bu hol rejaga nisbatan ham tegishlicha 104,7 % va 102,9 %, 
o’tgan yilga nisbatan ham tegishlicha 110,5 % va 107,8 % ni tashkil qilgan.
Muomala harajatlarini darajasi esa qisqarish tendensiyasiga ega, bu 
ko’rsatkich (o’zgarish sur’ati) rejaga nisbatan 









100
607
,
9
587
,
0
100
607
,
9
607
,
9
020
,
9
х
х
-
6,131%

6,1 %. O’tgan yilga nisbatan 









100
250
,
9
230
,
0
100
250
,
9
250
,
9
020
,
9
х
х
-2,486 %

2,5 % tashkil qilgan.
Jadvaldagi ma’lumotning 2,2-bandiga e’tibor bersangiz, rejaga nisbatan 
muomala harajatlarining o’zgarish sur’ati 98,3 %ni tashkil qilganligini, ya’ni 
kamayish sur’ati – 1,7 % tashkil qilganini ko’ramiz. Ushbu holda tovar 
aylanishining 
o’zgarish miqdori hisobga olinmagan. Lekin muomala 
harajatlarining
summasi (shartli o’zgaruvchan qismi hisobidan) tovar aylanishining ortishi bilan, 
proporsional bo’lmasa ham, tegishli miqdorda ortib boradi. Shu sababli yuqoridagi 
ko’rsatkichni 
aniqlashda 
muomala 
harajatlarining 
rejadagi 
darajasiga 
o‘zgartirishlar kiritiladi.

---

70