B. A. Abdukarimov Ichki savdo iqtisodiyoti

 
 
 
 
12.3. Muomala harajatlariga ta’sir qiluvchi omillar 
Muomala harajatlarining summasi va nisbiy ko’rsatkichlari tabiatdan 
o’zgaruvchan hisoblanadi. Uning summasiga va darajasiga ko’p omillar bevosita 
va bilvosita ta’sir o’tkazadi.
Ushbu omillarning ayrimlari uning summasi va darajasining ortishiga olib 
kelsa, ayrimlarni ularning qisqarishiga olib keladi. Bu omillarning biri savdo 
korxonalari va shaіobchalari faoliyatiga bevosita bog’liq, boshqalari esa ular 
faoliyatidan kelib chiqmaydi, ya’ni tashqi omillardir.
Muomala harajatlarining darajasi xududlar, savdo korxonalari, turlari 
uning shoxobchalarining tiplari bo’yicha bir-biridan farqlanadi, chunki transport 
kommunikatsiyasi, turlari, yo’l sharoitlari, ishlab chiqarishning hududlararo 
joylashishi, uni rivojlanish darajasi, savdo korxonalarini va shaіobchalarining 
joylashishi (dislokatsiyasi); aholining harid qilish qobiliyati, tovar ayriboshlash 

---

63 
tezligi, tovar aylanishining hajmi va tarkibi, tovarlarning fizik-kimyoviy 
xususiyatlari har xildir. Shuning uchun muomala harajatlarining summa va darajasi 
zamonda va makonda barqaror xususiyatga ega emas.
Muomala harajatlariga ta’sir qiluvchi, savdo faoliyatidan bog’liq bo’lgan 
omillarga savdoni tashkil qilish darajasi, iqtisodiy va tijoriy (kommersiya) 
ishlarning holati, savdo korxonasi yoki shaіobchasi xususiy va qarz 
mablag’larining miqdori, moddiy-texnik bazasini holati, tovar aylanishi hajmi va 
tarkibi, tovar ayriboshlash tezligi, xodimlar soni, ularning mehnat unumdorligi, 
qo’llanilayotgan ish haqi va moddiy rag’batlantirish tizimi kabilar kiradi.
Savdo faoliyatidan kelib chiqmaydigan omillarga baho va ta’riflar, 
foydalanilayotgan transport turlari, yo’l sharoiti, har xil soliqlar va to’lovlar 
miqdori, bank foizlari miqdori, ijara miqdori, inflyatsiya darajasi kabilarni kiritish 
mumkin.
YUqorida keltirilgan omillarning barchasini umumlashtirgan holda 
ob’ektiv va sub’ektiv omillarga ajratib o’rganishni tavsiya qilamiz.
Ob’ektiv omillar tarkibiga, bizning fikrimizcha ularning ta’sir darajasini 
statistik nuqtai nazardan hisob-kitob qilish imkoniyati mavjud ko’rsatkichlarni 
kiritish zarur.
Sub’ektiv omillar – bular inson omili bilan bog’liq, ya’ni savdo 
xodimlarining mahorati, bilimdonligi, ko’nikmalari, tadbirkorligi (ishbilarmonligi), 
javobgarlikni his qila bilishi, tezkor xizmat qilishi va hozirjavobgarligi kabi 
hislatlariga bog’liq faoliyat natijalari hisoblanadi. Amaliyotda muomala 
harajatlariga ta’sir qiluvchi omillar bunday tasniflab hisob-kitob, tahlil qilinmaydi 
ham, rejalashtirilmaydi ham. Lekin ilmiy tadqiqotlarda amaliyotda uni tahlil 
qilishda bunday tasniflab o’rganish foydadan xoli emas.
Muomala harajatlari summasi va darajasiga ta’sir qilish miqdorini 
hisoblash mumkin bo’lgan omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: 
- tovar aylanishi hajmi (chakana tovar aylanishi, ulgurji tovar aylanishi, 
ommaviy ovqatlanishda - mahsulot ishlab chiqarish hajmi va uning umumiy tovar 
aylanishi hajmi; 

---

64 
- tovar aylanishini tarkibi (assortimenti)ni o’zgarishi (ommaviy 
ovqatlanishda - mahsulot turlari, tovar aylanishi turlari (sotib olingan tovarlar 
hamda o’z mahsulotini sotish bilan bog’liq tovar aylanishi) hamda assortimenti; 
- tovar ayriboshlash tezligi (kunlarda va marotaba); 
- iste’mol tovarlariga bahoni o’zgarishi; 
- savdoga xizmat ko’rsatuvchi sohalarni ta’riflarini o’zgarishi (transport, 
kommunal xizmati, elektroenergiya, gaz, yoqilg’i, aloqa, audit va boshqalar; 
- moddiy resurslar bahosini (qog’oz, inventarlar, tara materiallari, xo’jalik 
buyumlari, maxsus kiyim-kechaklar, qadoqlash (o’rash), binolarni ta’mirlash 
materiallari) o’zgarishi; 
- soliqlar, to’lovlar, ijtimoiy sug’urtalar miqdorini o’zgarishi; 
- bank va boshqa moliya-kredit tashkilotlarining uzoq muddatli kreditlari 
bo’yicha foizlarini o’zgarishi; 
- to’lov muddati o’tgan va uzaytirilgan ssudalar bo’yicha foizlarni 
o’zgarishi; 
- qisqa muddatli kreditlar foizini o’zgarishi; 
- xodimlar sonini o’zgarishi; 
- minimal ish haqi va nafaqalar miqdorini o’zgarishi; 
- savdo shaіobchalarida savdo-texnologik jarayonlarini takomillashtirilishi; 
- tovar ayriboshlash jarayonidagi ishtirokchilar sonini o’zgarishi, ya’ni 
tovarlarni siljitish bo’g’inlari sonini o’zgarishi va hokazolar. 
12.4. Muomala harajatlarini iqtisodiy tahlili 
Muomala harajatlari tahlili muntazam va uzluksizlik (oy, kvartal, yil) 
o’tkazilib borilishi lozim. Chunki uni summasi va darajasini o’zgarilish miqdori 
savdo korxonalari va shahobchalarini samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi.
Muomala harajatlarini tahlilining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat 
bo’ladi: 

---

65 
- muomala harajatlari bo’yicha tuzilgan rejani umumiy hajmini, tarkibini 
(moddalar bo’yicha) bajarilishini o’rganish (absolyut va nisbiy ko’rsatkichlari 
bo’yicha); 
- muomala harajatlarini umumiy hajmini va tarkibini bir necha yillarga (3-
5 yil) o’zgarish sur’atlarini (absolyut va nisbiy ko’rsatkichlar bo’yicha) kuzatish; 
- muomala harajatlarini summasi va darajasiga ta’sir qiluvchi omillarni 
ta’sir darajasini aniqlash; 
- unumsiz harajatlarni vujudga kelish sabablarini aniqlash va ularni 
bartaraf qilish chora-tadbirlarini ishlab chiqish; 
- tahlil natijasi bo’yicha xulosalar qilish va kelgusi davrga tuziladigan 
rejalar uchun takliflar tayyorlash.
Tahlil qilish uchun tegishli davrdagi axborotlar ishlatiladi. Ular qatoriga 
quyidagilarni kiritish mumkin: 
- O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari va qarorlari; 
- O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tegishli qarori, 
tegishli 
vazirliklar, 
idoralar, 
konserinlar, 
korporatsiyalar, 
uyushmalar, 
kompaniyalar va boshqalarning qarorlari va topshiriqlari; 
- operativ ma’lumotlar (savdo korxonalarining operativ hisobotlari, 
mutaxassislarni kuzatuvlari, buxgalteriya, marketing bo’limlarini operativ 
hisobotlari, ro’znoma va oynomalarda ushbu korxonaga yoki uning konkurentlari 
va aloqador xo’jalik sub’ektlari to’g’risidagi ma’lumotlar kabilar); 
- buxgalteriya hisoboti (buxgalteriya balansi 1-sonli shakl); 
- moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot 2-sonli shakl; 
- harajatlar to’g’risidagi hisobot 8-sonli shakl; 
- statistik hisobotlar – «Korxonalar harajatlari to’g’risida 5-S (savdo 
shakli)», «Tovarlar sotish va qoldiqlar to’g’risida 3-savdo shakl», «Ulgurji va 
chakana tovar aylanmasi to’g’risida 1-savdo shakli», «Ovqatlanish korxonalari 
tovar aylanmasi to’g’risida 4-savdo shakli», «Korxonaning moliyaviy ahvoli 
to’g’risida 5-F shakli» kabilar. 

---

66 
Muomala harajatlarini tahlili ham boshqa ko’rsatkichlar tahlili kabi alohida 
ketma-ket bajarilishi lozim bo’lgan bosqichlardan iborat bo’ladi. Ularni ketma-ket 
bajarilishi tahlil jarayonini mantiqiy mazmunini ta’minlaydi.
Ularga quyidagilarni kiritish lozim bo’ladi: 
- axborotlar va ma’lumotlarni to’plash; 
- axborotlar va ma’lumotlarga ishlov berish (ularni tegishli jadvallarga 
joylashtirish, solishtirma yuzaga keltirish va boshqalar); 
- muomala harajatlariga tegishli va aloqadorlar ko’rsatkichlar bo’yicha 
tahlil qilinayotgan davrga rejalarni bajarilishi; 
- muomala harajatlariga tegishli va aloqador ko’rsatkichlarni bir-necha 
yillar (oy, kvartal)ga o’zgarish sur’atlarini o’rganish; 
- muomala harajatlariga ta’sir qiluvchi omillarni uni summasi va darajasini 
o’zgarishiga ta’sirining miqdorini hisob-kitob qilish; 
- tahlil natijasi bo’yicha xulosalar va takliflar tayyorlash.
Muomala harajatlarini tahlil qilishda har xil statistik, iqtisodiy matematik 
va boshqa usullardan foydalaniladi. Ular qatoriga quyidagilarni kiritish zarur: 
solishtirish, guruhlash, texnik-iqtisodiy hisoblar, indeks, korrelyatsion va 
regression tahlil, ekspert baholash, monografik tadqiqot kabilar.
Muomala harajatlarini tahlil qilishda quyidagi ko’rsatkichlar ishlatiladi.