B. A. Abdukarimov Ichki savdo iqtisodiyoti

I. Muomala harajatlarini absolyut summasini o’zgarish miqdori 
Muomala harajatlarini rejadagi va haqiqiy summasini farqi (+;-) uning 
absolyut ortiqcha harajati yoki tejami (

Mx) deb yuritiladi. Ushbu ko’rsatkich 
quyidagicha hisoblanadi: 

Mx = Mx
1
– MxR 
Bu yerda: «1» va «r» - tegishlicha haqiqiy va rejadagi davrni bildiradi.
Shunga o’xshash holda muomala harajatlari summasini o’tgan yillarga 
nisbatan o’zgarish miqdorini ham aniqlash mumkin. Bunda «MxR» o’rniga «Mx
i
» 
yoki «Mxb» belgilarini ishlatish lozim bo’ladi. Bu yerda «i» - o’tgan yillardan biri, 
«b» - bazis yili bilan solishtirilayotgan yil ma’lumoti ishlatiladi.

---

67 
II. Muomala harajatlari summasining nisbiy miqdori 
 
Muomala harajatlarini tahlil qilishda uning summasi o’zgarishining nisbiy 
miqdorini aniqlash muomala harajatlarini o’zgarishiga real baho berishni 
ta’minlaydi. Chunki muomala harajatlarining rejadagi summasi rejada 
mo’ljallangan tovar aylanishi hajmidan kelib chiqqan holda hisoblangan bo’lib, u 
haqiqiy tovar aylanish miqdorini hisobga olmaydi. Shu sababli rejadagi muomala 
harajatlari summasi (MxR) haqiqiy tovar aylanishi summasidan kelib chiqib qayta 
hisoblanadi (MxR
qh
). Ushbu summa quyidagicha aniqlanadi.
100
/
ТА
У
Мх
мх
р
кх
р


; uning darajasi 
Р
кх
р
ркх
ТА
МХ
Умх

; 
Muomala harajatlari summasini nisbiy miqdori teng bo’ladi.

Mr
qh
= MX
/
- MXr
qh
yoki
100
/
ТА
У
М
мх
Р
кх
Р





; 
Muomala harajatlari dinamikasini o’rganishda ushbu ko’rsatkichlar tahlil 
qilinayotgan tegishli davrga olinadi («r», «i», «b»).