B. A. Abdukarimov Ichki savdo iqtisodiyoti

Tarmoqlar va sohalar bo’yicha: 
- ishlab chiqarish tarmoqlarida; 
- qishloq xo’jalik sub’ektlarida; 
- chakana va ulgurji savdo bilan shug’ullanuvchi boshqa tarmoqlarda; 
- ishlab chiqarish vositalarini ayriboshlash sohasida; 
- iste’mol tovarlarini ayriboshlash sohasida; 
- tashqi savdo sohasida.
Iste’mol tovarlari muomalasi sohalari bo’yicha 
- savdo sohasida (chakana va ulgurji savdoda); 
- ommaviy ovqatlanish sohasida; 
- maxsus qishloq xo’jaligi mahsulotlarini harid qiluvchi va sotuvchi 
xo’jalik sub’ektlarida; 
- mikrofirmalar va kichik korxonalarda. Bular harajatlar to’g’risida statistik 
hisobot topshirmaydilar; 
- fermer va dehqon xo’jaliklari. Bularda mahsulotlarni sotish bilan (ulgurji 
yoki chakana) bog’liq harajatlari mavjud.
Savdoning funksiyalari va vazifalaridan kelib chiqqan holda: 
- sof va qo’shimcha; 
- bevosita va bilvosita; 
- operatsion va ma’muriy boshqaruv. 
Yo’naltirish maqsadlari bo’yicha: 
- xodimlar ish haqi; 
- boshqa tarmoqlar xizmati haqi; 
- moddiy harajatlar; 
- moddiy yo’qotishlar; 
- soliqlar, yig’imlar, to’lovlar va ijtimoiy sug’urta; 
- boshqa harajatlar. 
Muomala harajatlarining ayrim omillardan bog’liqligi bo’yicha. (Ushbu 
turdagi harajatlar bo’yicha sof va qo’shimcha harajatlar kabi alohida hisobot 

---

61 
yuritilmaydi, bunday tasniflash muomala harajatlarining turlaridan kelib chiqib, 
tahlil qilish va rejalashtirish jarayonida qo’llaniladi): 
- shartli-o’zgaruvchan; 
- shartli-o’zgarmas. 
Bularning tasnifini 12.3-paragrafda batafsil ko’rib chiqamiz. 
Muomala 
harajatlari turlari (nomenklaturasi) bo’yicha.
Bunday tasniflashda muomala 
harajatlari faoliyatga yo’naltirilishiga qarab moddalarga bo’linadi. Statistika 
hisobotida (5-s(savdo shakli)
1
muomala harajatlari quyidagi moddalarga ajratilgan: 
Tashkilotlar tomonidan bajarilgan ishlar va xizmatlar: 
ulardan temir yo’l, suv, havo, avtomobil va ot-ulov transporti bilan yuklarni 
tashish; 
ish haqi harajatlari; 
ijtimoiy sug’urta harajatlari; 
savdo ehtiyojida foydalanish uchun, ijara harajatlari va binolar, inshootlarni 
ta’mirlash, xonalar va jihozlarni saqlash: 
shu jumladan: 
joriy ta’mirlash harajatlari (ish haqidan tashqari); 
ijara to’lovi; 
asosiy vositalar ammortizatsiyasi; 
yoqilg’i, gaz va elektr energiya harajatlari; 
tovarlarni saqlash, ishlov berish, saralash va joylash (o’rash) harajatlari; 
savdo reklamasi harajatlari; 
tashish, saqlash va sotish davrida tovarlar va mahsulotlarning yo’qotilishi; 
tara harajatlari; 
inventarlar va xo’jalik buyumlari qiymatini hisobdan chiqarish va boshqa 
harajatlar (ta’mirlash, yuvish, tuzatish va boshqa harajatlar); 
o‘z transporti harajatlari (ish haqidan tashqari); 
byudjetga majburiy to’lovlar, soliqlar va yig’imlar; 
1
¡
збекистон Республикаси Давлат статистикаси 
º¢
митасининг 2007 йил 9 ноябрдаги 18-сонли 
º
арори билан 
тасди
º
ланган.

---

62 
davlat maqsadli fondlariga ajratmalar (ijtimoiy sug’urta ajratmalaridan tashqari); 
boshqa harajatlar: bank kreditlari va boshqa moliya-kredit tashkilotlar foizlari; 
xizmat safari harajatlari; ulardan: kunlik chiqimlar; nomoddiy xizmatlar va bank 
xizmatlari to’lovi; boshqa harajatlar. 
YUqorida keltirilgan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 
1999 yil 5 fevral 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan Nizom bo’yicha davr harajatlari 
tarkibidagi sotish harajatlari – 22 moddaga, ma’muriy harajatlar – 15 moddaga va 
boshqa operatsiya harajatlari – 21-moddaga ajratilgan.