B. A. Abdukarimov Ichki savdo iqtisodiyoti

12.1-chizma. 
Savdo sohasida umumiy harajatlar tarkibi 
Umumiy harajatlar 
Muomala 
hara-jatlari 
Lizing bo’yicha foizlar 
to’lovi 
Muomala hara-jatlari 
tarkibiga kirmaydigan 
harajatlar 
Sof hara-
jatlar 
Muomala harajatla-riga 
kirmagan bank va boshqa 
moliya-kredit tashkilotla-
riga foiz to’lovlari 
Tovarlarni sotib olish 
qiymati uchun to’lovlar 
ªo’shimcha 
hara-jatlar 
Bojxona to’lovlari, 
yig’imlari va hara-jatlari. 
(jumladan: aksiz solig’i, 
bojxona boji) 
Kapital qurilishga oid 
harajatlar 
Favqulotda zararlar 
Yagona soliq to’lovi 
Brokerlik va vosi-tachilik 
harajatlari 
Tara bo’yicha 
yo’qotishlar 
Kartoshka va sabzavotlarni tayyorlash, 
saqlash, qayta ishlash va sotish bo’yicha 
harajatlar va boshqa byudjet hisobidan 
qoplanadigan harajatlar 

---

55 
Muomala harajatlari tarkibini o’rganish amaliyotda shundan darak 
beradiki, uning tarkibida sof muomala harajatlarini hissasi ortib borish 
tendensiyasiga ega. Chunki hayotda bir tomondan, savdo faoliyatining servis 
faoliyatiga ega va madaniyat kundan-kunga talab ortib borishi qonuniyatga aylanib 
bormoqda. Ikkinchi tomondan ishlab chiqarish jarayonida texnik-texnologik 
jarayonlarni takomillashishi, ilmiy-texnik taraqqiyotni joriy qilinishi oldin savdo 
jarayonida 
bajariladigan 
ishlab 
chiqarishga 
taalluqli 
texnik-texnologik 
funksiyalarni qisqarishiga va ularni ishlab chiqarish korxonalarida bajarilishiga 
olib kelmoqda (tovarlarni saqlash, ishlov berish, saralash va o’rash, ularni tashish, 
saqlash va sotish davrida yo’qotilishi bilan bog’liq va boshqa harajatlar). Bularning 
tarkibini keyingi paragrafda (12.2.) chuqurroq ko’rib chiqamiz.
Muomala harajatlari absolyut va nisbiy ko’rsatkichlarda hisobga olinadi, 
tahlil qilinadi va rejalshtiriladi. Muomala harajatlarining absalyut ko’rsatkichi 
so’mda, nisbiy ko’rsatkichlari uning darajasi, ya’ni tovar aylanishiga nisbatan foiz 
hisobida, tarkibi esa muomala harajatlarining umumiy summasida uning alohida 
moddalarining 
hissasi 
foizlarda 
ko’rsatiladi. Bu ko’rsatkich muomala 
harajatlarining umumiy summasiga alohida moddalarning summasini bo’lib yuzga 
ko’paytirish orqali aniqlanadi.
Muomala harajatlari faqat savdoda emas, (ulgurji va chakana) u ishlab 
chiqarishda, qishloq xo’jaligida va boshqa tarmoqlarda ham mavjud bo’ladi, 
agarda ular iste’mol tovarlarining ulgurji va chakana savdosi bilan shug’ullansa. 
Muomala harajatlarining ommaviy ovqatlanish sohasida, qishloq xo’jaligi 
mahsulotlarini oldi-sotdi jarayoni bilan shug’ullanuvchi xo’jalik sub’ektlarida ham 
alohida hisoboti kiritiladi. Bulardan tashqari muomala harajati har bir turdagi 
savdo bilan shug’ullanuvchi bozorlarda ham mavjud, lekin ularda uni hisoboti 
yuritilmaydi.
O‘zbekiston Respublikasida muomala harajatlarini holatiga nazar solsak 
oxirgi yillarda uni absolyut summasi va darajasini kamayib berishi kuzatiladi. 
Muomala harajatlarining holati 12.1.1., 12.1.2. va 12.1.3-jadval ma’lumotlarida 
keltirilgan.

---

56