B. A. Abdukarimov Ichki savdo iqtisodiyoti

 
 
 
 
 
12.4.2-jadval 
Tovar aylanish tarkibini muomala harajatlari darajasiga ta’sir qilish 
miqdorini hisob-kitobi 
(summasi mln. so’m) 
T/r 
Tovar guruhlari 
nomi 
Tovar 
aylanishi 
summasi 
yoki 
tarkibi 
Tovar guruhlari 
bo’yicha 
muomala 
harajatlari 
darajasi, % 
Muomala harajatlari 
summasi yoki foiz 
soni 
o’tgan 
yil 
hisobot 
yili 
o’tgan 
yil 
hisobot 
yili 
A 
B 
1 
2 
3 
4 
5 
1. 
Oziq-ovqat 
tovarlari
Tovar 
guruhlari 
keltiriladi 
2. 
Noozoq-ovqatlar: 
Tovar 
guruhlari 
keltiriladi 
3. 
Jami 
tovarlar 
bo’yicha 
9028,0 
9976,0 
X 
835,09 
914,21 
Izoh: Ma’lumotlar 12.4.1-jadvaldan olingan. 
Masalan, aytaylik hisob-kitoblar natijasida hisobot yilining muomala 
harajatlari tovar aylanishining haqiqiy tarkibini inobatga olganda 914,21 mln. 
so’mni tashkil qilish kerak bo’lgan. Uning darajasi 
%
164
,
9
0
,
9976
100
21
,
914


. Tovar 

---

76 
aylanish tarkibini o’zgarishi natijasida boshqa sharoitlar bir xil deb hisoblanganda 
muomala harajatlarini darajasi (9,164-9,250) – 0,086 punktga kamayishga olib 
kelishi mumkin bo’lgan. Ushbu omil natijasida muomala harajatlari darajasini 
o’zgarish sur’ati 







100
250
,
9
250
,
9
164
,
9
х
9,297 %ni tashkil qiladi.
Tovar aylanishining umumiy hajmi bir tomondan, sotilgan tovarlar 
miqdoridan (sonidan), ikkinchi tomondan iste’mol tovarlari bahosidan bog’liq 
bo’ladi. Baho ortsa tovar aylanishi hajmi ortadi, baho kamaysa teskari xoll yuz 
beradi. Shu sababli baho muomala harajatlarining darajasiga bevosita emas, 
bilvosita, tovar aylanishi orqali ta’sir qiladi.
Muomala harajatlariga bahoni ta’sirini o’rganishda muomala harajatlari 
moddalarini bahodan bog’liq bo’lmaganlar va bog’liq bo’lganlarga ajratish zarur 
bo’ladi. Muomala harajatlarini bahodan bog’liq bo’lmagan turlariga tovar aylanishi 
hajmiga kam bog’liq bo’lgan, ya’ni barcha «shartli o’zgarmas» harajatlar va ular 
qatoriga transport, tovarlarni saqlash, ishlov berish, saralash va joylash (o’rash), 
tara harajatlari kiritilishi lozim. Chunki ushbu harajatlar summasi baho o’zgarishi 
bilan o’zgarmay qoladi, lekin ularni darajasi qisqaradi. ªolgan harajatlar darajasi 
baho o’zgarishiga nisbatan tegishli darajada o’zgaradi. Shunday qilib muomala 
harajatlari summasini bahodan bog’liq bo’lmagan qismi bahoni o’zgarishi bilan 
o’zgarmay qoladi va bunday harajatlarning darajasi bahoni o’zgarishdan bog’liq 
bo’ladi, ya’ni baho ortsa bu harajatlar darajasi kamayadi, agar baholar kamaysa 
muomala harajatlarining ushbu qismining darajasi ortadi. Bu harajatlarni summasi 
bahoga bog’liq bo’lmasa ham, ularning darajasi bog’liq hisoblanadi.
Ushbulardan kelib chiqib, 12.4.1-jadval ma’lumotlari asosida bahoni 
muomala harajatlari darajasiga ta’sir qilish miqdorini hisob-kitobini ko’rib 
chiqamiz. Bu xolda bizlar muomala harajatlarining bahodan bog’liq bo’lmagan 
moddalari summasini jadvalda keltirilgan «shartli-o’zgaruvchan» harajatlar 
summasiga shartli darajada teng deb oldik.
Baholar indeksi 1,068 bo’lgan holda tovar aylanishini hisobot yildagi 
haqiqiy summasi solishtirma baholarda, ya’ni baho o’zgarmadi deb hisoblagan 

---

77 
holda 9976,0:1,068=9340,8 mln. so’m. Muomala harajatlarini bahodan bog’liq 
bo’lmagan moddalarining summasi haqiqatda 559,12 mln. so’m deb olindi. Uning 
haqiqiy darajasi 
%
605
,
5
0
,
9976
100
12
,
559


. Ushbu ko’rsatkich solishtirma baholarda 
%
986
,
5
8
,
9340
100
12
,
559


yoki 5,605

1,068=5,986%. Ushbu ma’lumotlardan quyidagicha 
xulosa qilish mumkin. Agarda hisobot yilida iste’mol tovarlariga baholar 6,8 % 
ortmaganda muomala harajatlarini bahodan bog’liq bo’lgan moddalarini darajasi 
5,605% emas, balki 5,986%ni tashkil qilgan bo’lar edi. Shunday qilib bahoni 6,8 
% ortishi natijasida muomala harajatlarining darajasi – 0,381 punktga (5,605-
5,986) kamaygan, uni o’zgarish sur’ati 
%
797
,
6
605
,
5
100
381
,
0




. Bu demak bahoni har 
1,0 % miqdorga ortishi, boshqa sharoitlarni hisobga olmagan holda muomala 
harajatlari 
darajasi 
%
0
,
1
999
,
0
800
,
6
100
797
,
6






kamayishiga 
olib 
kelishi 
mumkinligini bildiradi. Bunday ko’rsatkichlardan muomala harajatlarini qisqa va 
uzoq muddatlarga prognoz qilishda foydalanish mumkin.
Muomala harajatlariga savdoga xizmat ko’rsatuvchi boshqa tarmoqlar va 
sohalarining mahsuloti (ishi, xizmati)ga baholar va ta’riflarni o’zgarish bevosita, 
uning tegishli moddalarini summasi va darajasiga ta’sir qiladi. Ularning baholari 
va ta’riflarini o’zgarishi harajatlarni summasi proporsional ravishda, darajasini 
tegishli miqdorda o’zgarishiga olib keladi. Bunday tarmoqlar va sohalarga 
transport, aloqa, kommunal xizmatlari, elektr, gaz, yoqilg’i tarmoqlarini kiritish 
mumkin. Ularni ta’sir qilish miqdorini texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar yoki 
indekslar orqali aniqlash mumkin. Masalan, hisobot yilidagi harajatlar summasini 
(tegishli modda yoki uning elementlari bo’yicha) rejalashtirilayotgan baho yoki 
ta’rifning indeksiga ko’paytirish.
Muomala harajatlariga tovar ayriboshlash tezligi ko’rsatkichini o’zgarishi 
ham ta’sir qiladi. Tovar ayriboshlash tezligi muomala harajatlarining «bank 
kreditlari bo’yicha foizlar», «tovarlarni saqlash, ishlov berish, saralash va joylash 
(o’rash)», «tashish, saqlash va sotish davrida tovarlar va mahsulotlarning 

---

78 
yo’qotilishi» kabi moddalari summasini u yoki bu tomonga o’zgarishiga bevosita 
ta’sir qiladi hamda tovar aylanish hajmining orttirish hamda kamaytirish 
sabablaridan biri sifatida bilvosita muomala harajatlarini darajasiga ta’sir qiladi.
Masalan, tovar ayriboshlash tezligi 80 kunga rejalashtirilgan bo’lsa, 
haqiqatda u 76 kunga teng bo’ldi desak, muomala harajatlarini bank kreditlari 
bo’yicha foiz harajatlarining darajasi 0,676 % miqdorda belgilangan bo’lsa, ushbu 
harajatlar darajasi tovar ayriboshlash tezligi 76 kunni tashkil qilgan holda 
%
642
,
0
80
76
676
,
0


teng bo’ladi, ya’ni tovar ayriboshlash tezligi 4 kunga qisqarishi 
natijasida muomala harajatlari 0,642-0,676=-0,034 punktga kamaygan bo’ladi. 
Agar haqiqiy tovar ayriboshlash summasi 9976,0 mln. so’mga teng desak, unda 
muomala harajatlarini summasi 
4
,
3
392
,
3
100
)
034
,
0
(
9976





mln. so’mga kamaygan 
bo’ladi.
Ushbu hisoblarni tovar ayriboshlashni tezligini ortish natijasida bank 
kreditlariga bo’lgan ehtiyojini qisqargan miqdorini aniqlash va bank foizlari orqali 
ham o’tkazish mumkin. Masalan, bizning misolda bir kunlik tovar aylanish 
9976,0:360=27,711 mon. so’m. Tovar zahiralari tovar ayriboshlashni 4 kunga 
tezlashishi natijasida 27,711x4=110,844 mln. so’mga qisqaradi. Tovarlar qiymatini 
to’lashda savdo shaіobchasini (korxonasini) o’z mablag’larini qatnashishini 30,0 % 
deb olsak, unda bank kreditlarini summasi 
591
,
77
100
70
844
,
110


mln. so’mga 
kamayadi. Bank kreditlarini foizi o’rtacha 4,4 % bo’lsa, bank kreditlari foizi 
bo’yicha to’lov 
4
,
3
414
,
3
100
4
,
4
591
,
77












mln. so’mga kamayadi.
YUqorida keltirilgan hisoblar kabi muomala harajatlariga ta’sir qilish 
darajasini hisoblash imkoniyati bor. 12.3 paragrafda keltirilgan omillar ta’siri 
miqdorini tegishli usullar orqali hisob-kitob qilish lozim bo’ladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida savdo korxonalari, shahobchalari o’z 
raqobatchilari faoliyatini, jumladan muomala harajatlarini holatini o’rganib borishi, 
ularni tajribalaridan (M.: harajatlarni tejamli ishlatish borasida) foydalanish 

---

79 
maqsadida o’z ko’rsatkichlarni raqobatchilar ko’rsatkichlari bilan solishtirgan 
holda tahlil qilishi maqsadga muvofiq bo’ladi.
Muomala harajatlari umumiy hajmi va darajasini tahlili davrida aniqlangan 
tendensiyalar, kamchiliklarga aniqlik kiritish maqsadida muomala harajatlari 
moddalari va ularni elementlarini chuqur tahlil qilish zarur bo’ladi. Bunday tahlil 
muomala harajatlarini moddalari va ularni elementlari bo’yicha harajatlarni 
ratsionallashtirish, ularni tejamli xashlash yo’llarini aniqlash va chora-tadbirlar 
ishlab chiqishga imkoniyat yaratadi.
Muomala harajatlari moddalarini va ularni elementlarini tahlil qilishda biz 
yuqorida keltirgan (muomala harajatlarini umumiy summasi va darajasini tahlilida) 
usullardan tegishlicha foydalanish mumkin. Bunday tahlil jarayonida muomala 
harajatlarini har bir moddasiga tegishli omillar ta’sirini alohida hisob-kitob qilish 
maqsadga muvofiqdir.
12.5. Muomala harajatlarini rejalashtirish 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotning har bir xo’jalik sub’ekti, mulk 
shaklidan, tashkiliy-huquqiy turidan qat’iy nazar, jumladan, savdo korxonalari va 
shaіobchalari ham o’z xo’jalik faoilyati ko’rsatkichlarini uzoq muddatga 
prognozlash va joriy rejalashtirilishi zarur. Aks holda ularni inqirozga uchrashi 
ehtimoldan uzoq bo’lmaydi.
Muomala harajatlarini rejalashtirishni asosiy maqsadi savdo korxonalari va 
shaіobchalarining maqsadiga («X» - miqdorda daromad yoki foyda olish va «U» - 
darajadagi talabni qondirish) erishishni ta’minlash, savdo xizmatini madaniyati 
yuqorilashtirish va tejamkorlik asosida uni miqdorini iqtisodiy asoslagan holda 
hisob-kitob qilishdan iboratdir.
Muomala harajatlarini rejalashtirish jarayonini tashkillashtirish asosida 
mantiqiy fikr yuritishni analiz va sentiz usullardan, ya’ni «Umumiylikdan 

---

80 
xususiylikka» yoki «xususiylikdan umumiylikka» qarab ish yuritish maqsadga 
muvofiqdir.
Muomala harajatlarini rejalashtirishda ushbu usullar, muomala harajatlarini 
oldin umumiy summasi va darajasini aniqlash, keyin moddalarini hisob-kitobiga 
o’tish yoki bu holni teskarisi, oldin muomala harajatlarini moddalari bo’yicha 
rejani ishlab chiqish, keyingi bosqichda, ularni summalashtirish yo’li bilan, 
muomala harajatlarini umumiy miqdoriy ko’rsatkichlarini aniqlashni anglatadi.
Muomala harajatlarini umumiy summasini va moddalarini rejalashtirishda 
tajribaviy statistik, texnik-iqtisodiy, indeks, ekspert baholash, iqtisodiy-matematik 
(korrelyatsiya, regressiya) bezararlik nuqtasini aniqlash, usullardan elastiklik 
koeffitsiyentidan, norma va normotivlardan foydalaniladi.
Muomala harajatlarini rejalashtirish umumiy hajmi va darajasini 
aniqlashdan boshlansa, bu holda uni o’tgan yillar uchun tahlili natijalari, unga 
ta’sir qiluvchi omillarni rejalashtiriladigan davrlarga o’zgarishini ekspert baholash, 
ayrim 
ko’rsatkichlarni indekslari, elastiklik koeffitsiyentlari kabilardan 
foydalangan tarzda hisob-kitob qilinadi. Ikkinchi bosqichda uni moddalari miqdori 
aniqlanadi.
Muomala harajatlarini umumiy hajmini rejalashtirishda, faraz qilaylik uni 
o’tgan yillarda tovar aylanishi ta’siri ostida «shartli-o’zgaruvchan» moddalarni 
o’zgarishi nisbatini hisobga olgan holda hisob-kitob qilmoqchimiz.
Agarda «shartli-o’zgaruvchan» harajatlar (MXsh.x) tovar aylanishiga 
nisbatan aniq miqdorda o’zgarish tendensiyasiga ega bo’lsa, ushbu harajatlar 
summasini quyidagi formula orqali hisob-kitob qilish mumkin.






















