B. A. Abdukarimov Ichki savdo iqtisodiyoti

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlari faoliyatining moliyaviy natijalari (foyda)ning 
ko’rsatkichlarini aniqlash usullari 
Nizomda 
Savdoda 
Ko’rsatkich-ni 
nomi 
Aniqlash usuli va 
ko’rsatkichlarni belgisi 
Ko’rsatkich-ni 
nomi 
Aniqlash usuli va 
ko’rsatkichlarni belgisi 
I. Mahsulot-ni 
sotishdan 
YAF=SST-IT 
SST-sotishdan olingan 
Tovarlarni 
sotishadn olingan 
I. YAD=SST-STXª 
STXª-sotilgan tovarlarni 

---

102 
olingan yalpi 
foyda (YAF) 
sof tushum; 
IT-sotilgan 
mahsulotning ishlab 
chiqarish tannarxi 
yalpi daromad 
(YAD) 
harid qiymati 
II. Asosiy 
faoliyatdan 
ko’rilgan foyda 
(AFF) 
AFF=YAF- 
-DX+BD-BZ; 
DX-davr harajatlari; 
BD,BZ-tegishlicha 
asosiy faoliyatdan 
olingan boshqa 
daromadlar va zararlar 
II. Tovarlar-ni 
sotishdan olingan 
yalpi foyda 
(TSYAF) 
TSYAF=YAD+Bª- 
-MX; 
Mx-muomala harajatlari; 
Bª-byudjetdan 
qoplanmalar 
- 
- 
III. Asosiy 
faoliyatdan 
ko’rilgan foyda 
(AFF) 
AFF=TSYAF+BD- 
-BZ; 
III.Xo’jalik 
faoliyati-dan 
olingan foyda 
(UF) 
UF=AFF+MD- 
-MX; 
MD,MX-tegish-licha 
moliyaviy faoliyatdan 
daromadlar va 
harajatlar 
IV.Xo’jalik 
faoliyatidan 
olingan foyda 
(UF) 
UF=AFF+MD- 
-MX 
IV. Soliq 
to’langunga-cha 
olingan foyda 
(STF) 
STF=UF+FP+ 
+FZ; 
FP,FZ-tegish-licha 
favqulotda foyda va 
zarar 
V. Soliq 
to’langunga-cha 
olingan foyda 
(STF) 
STF=UF+FF- 
-FZ; 
V. Sof foyda 
(SF) 
SF=STF-DS- 
-BS; 
DS-daromad 
(foyda)dan 
to’lanadigan soliq; 
BS-boshqa soliqlar va 
VI. Sof foyda 
(SF) 
SF=STF-YAST- 
-MMS; 
YAST-yalpi soliq 
to’lovi; 
MMS-mol-mulk solig’i 

---

103 
to’lovlar 
13.2.2. Rentabellik ko’rsatkichlari va ularga ta’sir qiluvchi omillar 
Foyda xo’jalik faoliyatining samarasi hisoblanganligi sababli uni nisbiy 
samaradorligi ko’rsatkichi sifatida rentabellik ko’rsatkichi ishlatiladi.
Rentabellik foydani xo’jalik faoliyatiga aloqador tovar aylanishi, 
harajatlar, daromad hamda resurslarga nisbatan foizda yoki koeffitsiyentda 
aniqlanadigan nisbiy ko’rsatkichdir.
Amaliyotda asosan faoliyatni samarasini baholashda, uni tahlil qilishda va 
rejalashtirishda tovarlarni sotish rentabelligi ko’rsatkichi ishlatiladi. Ushbu 
ko’rsatkich amalda sof foydani 100,0 ga ko’paytirib tovar aylanish summasiga 
(TA) bo’lish orqali aniqlanadi.
Bizning fikrimizcha, foydani shakllanishini yangi tartibidan kelib chiqqan 
holda, «Tovarlarni sotish rentabelligi» yoki «Tovar aylanish rentabelligi» (Rta) (bu 
ikkala ma’noni sinonim sifatida ishlatmoqdamiz) quyidagicha aniqlash maqsadga 
muvofiqdir.




ТА
Мх
ИТ
ССТ
Р
ТА
0
,
100




Rentabellikni boshqa ko’rsatkichlarini pastda izohlaymiz.
Rentabellikni tahlili jarayonida ko’rsatkichlar tizimidan foydalanish lozim. 
Ular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 

tovar aylanishi hajmi (TA) va tarkibi (TA
i-n
), so’mda; 

sotishdan olingan yalpi daromad (YAD), so’mda; 

tovarlarni sotishdan olingan yalpi foyda (TSYAF), so’mda; 

asosiy faoliyatdan ko’rilgan foyda (AFF), so’mda; 

umumxo’jalik faoliyatdan olingan foyda (UF), so’mda; 

soliq to’languncha olingan foyda (STF), so’mda; 

---

104 

sof foyda (SF), so’mda; 

muomala harajatlari (Mx), so’mda; 

muomala harajatlarini darajasi (Umx), %; 

asosiy fondlarni ishlatilishi rentabelligi (AFi

r
) va daromadliligi (AF
i

d
), %. Bu ko’rsatkichlar quyidagicha aniqlanishini tavsiya qilamiz.