B. A. Abdukarimov Ichki savdo iqtisodiyoti

Savdo korxona (shaіobcha)larining daromadlari turlari.
Ялпи даромад 
Товарларни 
сотишдан 
олинган 
даромад 
Асосий 
фаолиятдан 
олинган бош
љ
а 
даромадалар. 
 

аааааа 
ааааааааа
аа 
ааааа 
аа 
ааа
љ
а 
аа
љ
аааааа
аа 
ааааааа 
ааааа. 

ааа
љ
а 
ааааааааа
а 
аааааааа 
аа 
ааааааааа
аа 
ааааааа 
ааааа. 
Молиявий 
фаолиятдан 
олинган 
даромадлар. 

аааааа 
ааааааааа
ааа 
ааааааааа
а 
(аааааааа 
ааааааааа
а 
– 
аааааааа, 
ааа-ааа, 
аааааааа 
ааааааааа
ааа, 
ааааааа 
ааааа, 
ааааа). 

аааааааааа
а 
Фав
љ
улоддаги 
даромадлар 
(фойда). 

аааааа 
љ
аааааааа
аа 
ааааааааа
аа 
ааааааа 
аааааа 
ааааааааа
а. 

аааааа 
ааааааа 
аааааааа 
ааа
љ
аааааа 
ааааааааа. 

аа
љ
ааа
ааа 
аааааааааа 
аааааааааа 
ааааааа 

---

92 
Shu bilan bir qatorda chakana savdo korxona (shaіobcha)lari, boshqa savdo 
bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxslar, yakka tartibda savdo qiluvchilar talab va 
taklifga nisbatan shakllangan xududiy bozor kon’yunkturasidan tovar va 
xizmatlarni miqdori va sifatidan, ishlab chiqaruvchi va boshqa tovar 
ta’minotchilarining ulgurji baholaridan kelib chiqib, o‘z savdo ustamasini va 
tovarlarini chakana bahosini belgilaydi.
Ushbu xolatdan ko‘rinib turibdiki chakana baholarni asosiy qismi ishlab 
chiqaruvchilar va boshqa tovar ta’minotchilarining ulgurji yoki tovarlarni sotish 
bahosidan iborat ekanligi. 
Savdo ustamasini belgilashda, ular muomala harajatlari miqdori tovarlarni 
sotib olish bahosiga kiritiladigan ayrim qo‘shimcha harajatlar (bojxona to‘lovlari 
va yig‘imlari Q.Q.S., aksiz solig‘i, bojxona boji, bojxona yig‘imi, tashib keltirish, 
brokerlik, vositachilik, sertifikatsiyalash va boshqa harajatlar)ni va rejalashtirilgan 
tovarlarni sotishdan olingan foydani hisobga oladi. Ayrim hollarda davlat yoki 
mahalliy hokimiyat tomonidan savdo ustamalari chegaralarini o‘rnatish, rentabillik 
chegarasini belgilash va boshqa choralar orqali tartibga solinishi mumkin. 
Savdo korxona (shahobcha)lari faoliyati uchun, ularni moliyaviy 
barqarorligini ta’minlashda, samaradorligini oshirishda savdo ustamalarini 
ahamiyati juda katta. U savdo xizmati bahosini tavsiflaydi va ularni tovarlar 
sotishdan oladigan daromadi miqdorini belgilaydi. 
Tovarlarni 
sotishdan 
olinadigan 
daromadni 
rejalashtirish 
savdo 
ustamalarini asoslash orqali amalga oshiriladi. 
13.1.2. Savdo korxonalari daromadlarining tahlili. 
Savdoda daromadlarining tahlilining vazifasi yalpi daromad, uning tarkibiy 
turlari bo‘yicha rejaning bajarilishi, ularni dinamikasini (o‘zgarish) tendensiyalari, 
tarkibiy siljishlar hamda ularga ta’sir qilgan omillarni ta’sir darajasini aniqlash 

---

93 
asosida korxonani moliyaviy-xo‘jalik faoliyati natijasiga baho berish bo‘lib 
hisoblanadi.
Daromadlarni tahlil qilishda buxgalteriya, moliyaviy, statistik hisobotlar 
va tanlab kuzatish, ekspert baholash natijalari kabi ma’lumotlar ishlatiladi. 
Hisobotlarga quyidagilarni kiritish lozim: 

buxgalteriya balansi - 1-sonli shakl; 

moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot 2-sonli shakl; 

pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot; 

foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobot – 9-shakl; 

korxona harajatlari to‘g‘risidagi hisobot – 5-S (savdo) shakli; 

ulgurji va chakana tovar aylanmasi to‘g‘risidagi hisobot – 1-savdo 
shakli; 

tovarlar sotish va qoldiq to‘g‘risidagi hisobot – 3-savdo shakli; 
Bulardan tashqari buxgalteriyadagi tovar guruhlari bo‘yicha savdo 
ustamalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar ishlatiladi.
Daromadlar miqdori absolyut – so‘mda va nisbiy ko‘rsatkichlarda hisob-
kitob qilinadi. Uning nisbiy ko‘rsatkichlariga quyidagilarni kiritishni tavsiya 
qilamiz: 

sotishdan olingan daromadlarni tovar aylanishiga nisbatan, foizda 
yoki koeffitsiyentda; 

sotishdan olingan daromadlarga muomala harajatlarini nisbati, 
foizda yoki koeffitsiyentda; 

yalpi daromadlarini barcha aktivlarga nisbati, foizda yoki 
koeffitsiyentda; 

yalpi daromadlarni asosiy fondlarga; aylanma mabalag‘larga, 
moliyaviy resurslarga nisbati, foizda yoki koeffitsiyentda; 

moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarni moliyaviy resurslarga 
nisbati, foizda yoki koeffitsiyentda. 

---

94 
Bundan tashqari daromadlarni tarkibi har bir elemantini ularga tegishli, 
ularni shakllantiradigan ko‘rsaktkichlarga yoki manbasiga nisbatan tegishli 
ko‘rsatkichlar aniqlanishi ham maqsadga muvofiqdir.
Daromadlarni tahlil qilishda yalpi daromadga, uning tarkibiy qismi 
sotishdan olingan daromadlar, asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar, 
moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarga savdoning iqtisodiy faoliyatidan kelib 
chiqadigan omillar ta’sirini o‘rganish katta ahamiyat tutadi. 
Daromadlarning hajmiga, uning turlariga mos ravishda bir necha omillar 
ta’sir qiladi.
Tovarlarni sotishdan olingan daromadlarga quyidagi omillar ta’sir qiladi: 
o
tovar aylanishining xajmi, tarkibi va assortimenti; 
o
tovarlarni keltirish shartlari; 
o
tovarlarni siljitish. Bu jarayonda tovarlar fizik (real) miqdorda ishlab 
chiqarishdan chakana savdoga yetkaziladi. Tovarlarni siljitish bir 
necha bo‘g‘inlardan iborat bo‘ladi (ulgurji savdo bazalari, skladlari; 
har xil vositachilar). Ushbu bo‘g‘inlar qancha ko‘p bo‘lsa, savdo 
ustamasi ularning o‘rtasida taqsimlanadi va chakana savdoning 
hissasini kamayishiga olib kelishi mumkin. Ularning soni tovar 
assortimentlarining murakkabligiga, tovarlarni ishlab chiqarishdan 
chakana savdoga yetkazish shart-sharoitlariga va boshqalarga 
bog‘liq. 
o
savdo ustamasining darajasi (sotib olish bahosiga nisbatan, %); 
o
tovarlarni sotishda aholiga ko‘rsatiladigan qo‘shimcha xizmatlarning
soni, sifati va ularning tariflari.
Tovar aylanishining ortishi daromadlarni ortishiga olib keladi, chunki 
qancha tovar ko‘p sotilsa, shuncha savdo ustamasining summasi yuqori bo‘ladi. 
Tovarlar assortimentiga qarab har xil ustamalar belgilanadi, bu esa agar 
yuqori ustama qo‘yilgan tovarlar ko‘proq sotilsa, ular uchun ustama summasi 
yuqori bo‘ladi yoki teskari xolat ro‘y berishi mumkin.

---

95 
Tovarlarni keltirish shartlariga e’tibor qaratsak baholar o‘zgarmagan
sharoitda tovarlarni siljitish bo‘g‘inlari qancha ko‘p bo‘lsa, chakana savdo 
bo‘g‘inlari shuncha kam daromad olishlari mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida 
savdo korxonalari savdo ustamalarini mustaqil belgilaydi. Ayrim tovar guruhlari 
bo‘yicha savdo ustamalari davlat va mahalliy hokimiyatlar tomonidan 
chegaralanishi mumkin. Buni ular aholining kundalik ehtiyojiga ta’luqli tovarlarni 
bahosini chegaralash maqsadida ham amalga oshiradi. Bu jahon amaliyotida ham 
mavjud. Lekin bunday sharoitda bir tomondan daromadni kamaytirmaslik kerak, 
ikkinchi tomondan, iste’mol tovarlariga raqobatbardosh baholarni ushlab turish 
zarar bo‘ladi.
Daromadlarni boshqa turlariga ta’sir qiluvchi omillar ularning iqtisodiy 
tabiatidan va shakllanish sharoitidan kelib chiqqan holda aniqlanadi (masalan: har 
xil xizmatlar va ularning tariflari, qimmatbaho qog‘ozlar bahosi, har xil foizlar va 
h.k.) 
Favqulotda daromadlarning vujudga kelishi, ularni iqtisodiy tabiatidan 
ma’lum, lekin bularni ham sabablarini aniqlash, tahlil qilish, hulosalar qilish 
maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Tahlil jarayonida biz yuqorida keltirgan ko‘rsatkichlarni rejaga nisbatan 
o‘zgarish miqdori, bir necha yillarga dinamikasi hisob-kitob qilinishi kerak.
Daromadlarni tahlili foyda va rentabillik ko‘rsatkichlarining tahlili bilan 
tig‘iz bog‘liq bo‘lganligi munosabati bilan ularning tahlili foyda va rentabillikni 
tahlili paragrafida kengroq yoritiladi (13.2.2 va 13.2.3 paragraflariga qaralsin).
13.1.3. Savdo korxonalarida daromadlarni rejalashtirish va prognozlash. 
Bozor iqtisodiyoti sharoiti savdo korxonalarini daromadlari ularni 
shakllanish manbalarini hisobga olgan holda rejalashtirish va prognozlashtirishni 
talab qiladi.
Savdo korxonalari daromadlari ularni shakllanish manbalariga qarab 
tovarlarni sotishdan olingan daromadlar, asosiy faoliyatdan olingan boshqa 
daromadlar (asosiy vositalar sotilishi va boshqa chiqimlardan olingan foyda, 

---

96 
boshqa aktivlarni sotishdan va berilishidan olingan foyda, undirilgan jazo, jarima 
va boqimandalar, qisqa muddatli ijaradan olingan daromadlar va boshqalar), 
moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar (royalti ko‘rinishidagi nau-xou, 
litsenziya, kompyuter dasturlarini ijaraga berish va sotish), dividentlar, foizlar, 
valyuta kurslari farqlari va hokazolar. 
Daromadlarni rejalashtirish va prognozlashtirish avvalambor o‘tgan yillar 
ma’lumotlarini tahlil natijalari va xulosalarini hisobga olgan holda amalga 
oshiriladi.
Daromadlarni rejalashtirish ularning turlari va shakllantirish manbalaridan 
kelib chiqib, tegishli usullarni ishlatish asosida amalga oshiriladi.
Daromadlarni rejalashtirish va prognozlashtirishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar usuli, korrelyatsion usul, elastiklik koeffitsiyenti 
orqali aniqlash, bezararlik nuqtasini aniqlash va boshqa usullardan foydalanish 
mumkin. 
Masalan, tovarlarni sotishdan olingan daromad tovar aylanishi rejasini 
(sotib olish baholarida) tovarlar assortimenti bo‘yicha va tovalarga qo‘yilgan savdo 
ustamasi darajasiga (% hisobida sotib olish baholariga nisbatan) ko‘paytirish va 
100 ga bo‘lish hamda barcha tovar guruhlari bo‘yicha summalashtirish orqali 
hisoblanadi. 
Daromadlarni prognozlash yuqorida keltirilgan usullardan tashqari 
iqtisodiy matematik modellarni qo‘llash orqali ham amalga oshirilishi mumkin.
Daromadlarni rejalashtirish masalasi kengroq foydani rejalashtirish 
paragrafida yoritiladi.
Tayanch iboralar; tovar aylanishi, qiymat, baho, ustama, yalpi daromad, 
tovarlarni sotishdan olingan daromad, asosiy faoliyatdan olingan boshqa 
daromadlar, moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar, favqulotdagi daromadlar.