B. A. Abdukarimov Ichki savdo iqtisodiyoti

 
 
 
 
 
 
 
 
11-Bob. Savdoda ish haqi. 
11.1 Ish haqi tushunchasi, mohiyati va ahamiyati. 
11.2 Ish haqini tashkil qilish qoidalari. 
11.3 Ish haqining shakllari, tizimi va іisoblash usullari. 
11.4 Ish haqi fondini tahlili (omillar).

---

6 
11.5 Ish haqi fondini rejalashtirish. 
11.1
 
Ish haqi tushunchasi, mohiyati va ahamiyati. 
Ish haqi iqtisodiyotda tashqi ko‘rinishdan bajarilgan ishni ish beruvchi 
tomonidan, mehnat harajatlari natijasiga qarab, pul sifatida to‘lanadigan, ishchini 
rag‘batlantirishning puldagi ifodasidir. Lekin, bunday tarif yuzaki va uni ichki 
tabiatining mohiyatini yoritmaydi. 
Sotsialistik jamiyat davrida ish haqiga davlat tomonidan ishchilarni 
moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun mehnatni son va sifatiga qarab 
taqsimlanadigan milliy daromadning bir qismi sifatida qaralgan. Bunday tarif œsha 
davrning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari tavsifiga va ma’muriy boshqaruv 
tizimiga mos kelgan.
Bozor iqtisodiyoti ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning mazmunini tubdan 
o‘zgartirishga olib keldi va bozor iqtisodiyotiga mos iqtisodiy dastaklarni vujudga 
keltirdi. Lekin xozirgi iqtisodiy va ommaviy adabiyotlarda iqtisodiy 
kategoriyalarga, jumladan ish haqiga nisbatan yagona fikr yo‘q. Ularning 
mazmuniga har hil ta’riflar berilishi, turli xil yoritilishga olib kelmoqda. Shu 
sababli biz ish haqiga berilgan ayrim ta’riflarni keltirishni lozim topdik. O.Ye. 
Luchinin «Statistika v rinochnoy ekonomike» (Rostov-na-donu. «Feniks», 2006) 
ish haqiga quydagicha ta’rif beradi: «Ish haqi – ijtimoiy zaruriy mehnatning son va 
sifatiga bog‘liq holda ishchining mehnat daromadidir» (382 b). 
G.X. Gender, N.I. Vedernikovalar «Oplata truda v uprejdeniyax 
byudjetnoy sferi» (Sankt – Peterburg, «Piter», 2003) ish haqining mohiyatini 
yoritishda «… bozor iqtisodiyotida ish xaqi mehnat resursi bahosi (ishchi kuchi)» 
deb ta’riflaydi. 
O‘zbekiston Makroiqtisodiyot va Statistika Vazirligining 1998 yil 26 
oktyabr №33 qarori bilan tasdiqlangan «Instruksiya po statistike chislennosti i 
zarabotnoy plate rabotayushix po naymu» da (Toshkent, 1999) ish haqi 
quyidagicha ta’riflangan: ««Ish haqi» tushunchasi pul va natural shakldagi barcha 

---

7 
turdagi maoshlarni (va har xil mukofotlar, ustamalar, qo‘shimchalar, ijtimoiy 
imtiyozlar)ni… qamraydi».
O‘zbekiston Respublikasining mehnat kodeksida ish haqi atamasi 
ishlatilmagan, unda «Mehnat haqi» ish haqi mazmunida ishlatilgan. Kodeksning 
153-moddasida «Mehnat haqining miqdori ish beruvchi bilan xodim o‘rtasidagi 
kelishuviga binoan belgilanadi deb ta’kidlanadi. 
Mehnat haqi shakli va tizimlari, mukofotlar, qo‘shimcha to‘lovlar, 
ustamalar, rag‘batlantirish tarzdagi to‘lovlar, jamoa shartnomalarida, shuningdek 
ish beruvchi tomonidan kasaba uyushmasi qo‘mitasi tomonidan qabul qilinadigan 
boshqa lokal іujjatlarda belgilanadi. Mehnat haqi, qoida tariqasida pul shaklida 
to‘lanadi. Mehnat haqini natura shaklida to‘lash taqiqlanadi. O‘zbekiston 
Respublikasi Hukumati tomonidan belgilangan holda bundan mustasno» - deb 
yozilgan.
Ish haqiga ta’luqli chet el adabiyotlarda berilgan boshqa ta’riflarning 
ayrimlarini keltiramiz. Ularda:
Ish haqi – bu mehnat bahosi; bu ishchi kuchi bahosi; bu mehnat xizmatlari 
bahosi; bu iqtisodiy rentaning shakli; bu ishchi kuchini ijarasi uchun to‘lov kabi 
ta’riflar keltirilgan. 
Bunday ta’riflarni yuzlab keltirish mumkin.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, ish haqi nihoyatda murakkab iqtisodiy 
kategoriya ekanligiga shubіa tug‘ilmaydi.
Ushbu masala yuzasidan biz o‘z mulohazalarimizni bildirib o‘tamiz. 
Ish haqi nazariy jihatdan tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har xil moddiy ne’matlar qatorida ishchi 
kuchi oldi-sotdi predmeti sifatida mehnat bozori ob’ektiga aylanadi. Ishchi kuchi 
oldi-sotdi predmeti sifatida iste’mol qiymatga va qiymatga ega bo‘lishi kerak. 
Ushbu tushunchalar boshqa moddiy ne’matlar iste’mol qiymati va qiymati 
tushunchalariga nisbatan farq qilib, juda murakkab va iqtisodiy-statistik nuqtai 
nazardan hisobga olinishi alaqancha murakkabdir. 

---

8 
Ko‘p hollarda ishchi kuchi va mehnat tovar deb ishlatiladi. Aslida 
tovarning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatidan kelib chiqilsa, ishchi kuchi va uning 
mehnati boshqa tovarlardan shaklan va mazmunan farq qiladi.
Tovar deb o‘zi uchun emas, sotish uchun ishlab chiqilgan mahsulotni 
tushunamiz. Oldi-sotti natijasida tovarning egasi, undan foydalanish va tasarruf 
etish huquqi o‘zgaradi. Tovar ayriboshlash jarayonidan chiqib, iste’mol jarayoniga 
o‘tadi va iste’mol predmetiga aylanadi. U iste’molchilarning ehtiyojini 
qondiruvchi moddiy ne’mat sifatida xizmat qiladi.
Ishchi kuchi birinchidan, shaklan moddiy ne’mat emas, u ishlab chiqarish 
quvvati sifatida faoliyat ko‘rsatuvchi jonli omildir;
ikkinchidan, u oldi-sotdi jarayonida o‘zi sotilmaydi, unga egalik qilish 
huquqi o‘zgarmaydi, bozorda mehnat resursi, mehnat jarayonida ishlatiladigan 
uning kasbiy mahorati, quvvati, ya’ni uning mehnat qobiliyati sotiladi;
uchinchidan, moddiy ne’matlarning oldi-sotdi jarayonida to‘la qiymati (bu 
yerda to‘la qiymat deganda, uning haqiqiy qiymati emas, ijtimoiy-zaruriy qiymati, 
ya’ni uning barcha omillar ta’siri natijasida shakllangan qiymatining puldagi 
ifodasi, ya’ni bahosi e’tiborga olingan), ayriboshlanadi, sotiladi. Ishchi kuchi 
atamasiga kelsak, unga mehnatining to‘la qiymati to‘lanmaydi, aksincha qiymatini 
bir qismi to‘lanadi. Chunki, uning mehnati natijasida qo‘shimcha qiymat yaratiladi.
Ishchi kuchi mehnatining zaruriy qismiga ish haqi to‘lanadi, qo‘shimcha 
qiymat yaratuvchi qismining qiymati ish beruvchi, ya’ni mulk egasi (davlat, jamoa, 
korxona, ish beruvchilar) іamda jamiyat taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan qismida 
qoladi; 
to‘rtinchidan, moddiy ne’matlarning oldi-sotdi jarayoni biror bir laіzada 
sodir bo‘ladi, ishchi kuchi mehnatini oldi-sotdi jarayoni uzoq davrda sodir bo‘ladi. 
Ushbular nuqtai nazaridan kelib chiqib, ishchi kuchi, mehnat alohida, o‘z 
xususiyatiga ega bo‘lgan, oldi-sotdi jarayonining predmeti sifatida qaralishi lozim. 
Bu borada ish bilan mehnatni farqlash zarur. Ishni ishchi kuchi, ya’ni 
uning mehnati, mehnat qilish qobiliyati bajaradi. Ish beruvchi ishchining bajargan 

---

9 
ishi uchun haq to‘laydi. Shuning uchun ham rasmiy hujjatlarda ish haqi atamasi 
ishlatiladi.
Umuman olganda bozorda ishchining jismoniy va intellektual mehnat 
qilish qobilyati sifatida, uning to‘la qiymati to‘lanmaydi, aksincha uni qiymating 
bir šismi - bahosi mehnat qilish jarayonida to‘lanib boriladi.
Mehnat (6.4 mavzuga qaralsin) bu ishchilarning o‘z ehtiyojlarini qondirish 
maqsadida amalga oshiriladigan ongli faoliyatidir. 
Shunday qilib, ishchi kuchi yoki uning mehnatini umuman tovar sifatida 
tariflash ilmiy-nazariy nuqtai nazardan to‘g‘ri bo‘lmaydi. Ishchi kuchining ongli 
faoliyati, uning jismoniy va intellektual mehnat qilish qobiliyati bozorda sotiladi va 
ana shu qobiliyat tovar bo‘lib hisoblanadi.
Ish haqiga esa yuqorida keltirilgan tovar qiymatining bir qismining 
(zaruriy mehnat) puldagi ifodasi nuqtai nazardan qarash lozim.
Ish haqi ishchi mehnati motivatsiyasini va rag‘batlantirishning shakli 
sifatida namoyon bo‘ladi.
Ish haqi, mehnat haqi kategoriyalari adabiyotlarda ko‘p ishlatiladi, 
ayrimlar ularni sinonim qatorida ishlatadi
1
, ayrimlar ularni farqlaydi. Bunga 
tegishli fikrlarni biz yuqorida ham keltirdik. Masalan, Yu.F. Yelizarov 
«Ekonomika organizatsii» darslikida (M., «Ekzamen», 2005) «…ish haqidan, 
mehnatga to‘lov (mehnat haqi) kengroq tushuncha bo‘lib, u ish haqidan tashqari 
har xil to‘lovlar va imtiyozlarni o‘z ichiga oladi» - deb ta’kidlaydi (115 bet). 
Muallifning ushbu fikrlariga qisman qo‘shilgan holda quyidagi nazariy fikrlarni 
e’tirof etish zarur deb hisoblaymiz. 
Haqiqatdan olganda har hil qo‘shimcha to‘lovlar ish haqining elementi 
hisoblanadi. Ish haqini bir necha xil elementlarga bo‘lish mumkin. Ular asosan 
(bazali) ish haqi, ustamalar, qo‘shimcha to‘lovlar va ish haqining o‘zgaruvchan 
qismidir (har xil rag‘batlantiruvchi to‘lovlar). 
1
Раицкий К.А. «Экономика предприятия». М., ИВЦ «Маркетинг», 1999.; Экономика предприятия 
(фирма), Коллектив авторов, М., ИНФА-М., 2004.; Ворст Й., Ревентлоу П., Экономика фирмы, М., 
Высшая школа, 1994.

---

10 
Asosan ish haqi ishchining funksional vazifalarini har qanday sharoitda o‘z 
vaqtida va sifatli bajarishi uchun to‘lanadigan, belgilab qo‘yilgan, doimiy 
to‘lanadigan pul to‘lovidir (ayrim іollarda natural holda bo‘lishi ham mumkin).
Ustamalar va qo‘shimcha to‘lovlar ishchi mehnatining alohida shart 
sharoiti va mazmuni uchun to‘lanadi. Masalan, mehnat staji, qo‘shimcha 
funksiyalarni bajarganligi, kechqurun, dam olish va bayram kunlarida ishlaganligi 
uchun, ishlamagan vaqtlari uchun to‘lov, xududiy koeffitsiyentlar, og‘ir 
sharoitlardagi ishlar uchun qo‘shimchalar va hakozolar.
Ish haqining o‘zgaruvchan qismi rejadan yuqori darajada bajarilgan ish 
natijalari uchun to‘lanadi. Unga har xil mukofatlar kiradi. Masalan, tovar aylanishi 
rejasini ortig‘icha bajargani uchun, biron davr (kvartal, yil) natijalari uchun 
to‘lanadigan mukofotlar, bonus to‘lovlar va іokozolar uchun. 
Rasmiy statistikada «Ishchi kuchini saqlash uchun ketgan harajatlar» 
ko‘rsatkichi ishlatiladi. Ushbu ko‘rsatkichni bizning fikrimizcha mehnat haqining 
zaruriy qismining šiymatiga tenglashtirish mumkin. 
Mehnat haqiga ish haqidan tashqari madaniy-oqartuv, sog‘lomlashtirish, 
kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash, ijtimoiy sug‘urtalar, maxsus to‘lovlar va 
boshqa harajat kabilar kiradi. 
Mehnat haqining ijtimoiy paketi tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin: 

har xil ijtimoiy to‘lovlar; 

nomoddiy (pulsiz) imtiyozlar (har xil imtiyozlar, ish vaqtini 
moslashtirish, qo‘shimcha mehnat ta’tilini berish, erta nafaqaga 
chiqarish va h.k.); 

firma, korxonaning aksiyalarni o‘z ishchilariga sotish; 

mehnat sharoiti va mazmunini yaxshilash; 

ishda yaxshi ijtimoiy, psixologik muіitni yaratish; 

ishchilarni xizmat pog‘onalaridan ko‘tarilib borilishini ta’minlash; 
Shunday qilib, «ish haqi» miqdori «mehnat haqi» mišdoridan («Ishchi 
kuchini saqlash uchun harajatlar») tarkibi bilan fašlanadi

---

11 
Motivatsiya deganda ishchining faoliyat uchun ichki dunyoviy qiziqishini 
tushunish kerak. Motivatsiya inson ehtiyojini œz mehnati faoliyati orqali 
qondirishga intilishidir. Mehnat faoliyati orqali inson o‘zining nafaqat moddiy 
ehtiyojlarini, іamda ijtimoiy ehtiyojini ham qondirishga intiladi (masalan, o‘zini 
himoya qilish, do‘stona munosabatlar, boshqalar hurmatiga sazovar bo‘lish, shon-
sharafga ega bo‘lish, nufuz kabilar).
Ish haqi kategoriyasini nazariy va amaliy nuqtai nazardan nominal ish 
haqi va real ish haqiga ajratish zarur. Chunki ish haqining real miqdoriga 
inflyatsiya, baho kabi omillar salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ular natijasida nominal ish 
haqi - ish haqi pul hisobida o‘zgarmay tursa, real ish haqi - olingan pulga sotib 
olinadigan tovarlar va xizmatlar miqdori kamayib boradi. Shuning uchun ham 
jaxon amaliyotida ish haqini indeksatsiya qilish qo‘llaniladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat haqi yoki ish haqini talqin qilganda, 
bizning fikrimizcha quyidagi nazariy masalalarni e’tiborga olish zarur. 
Ish haqi yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan xo‘jalik sub’ektlari faoliyati 
bilan bog‘lik bo‘lib, u yollanma ishchilarga to‘lanadi. Yakka tartibdagi yoki 
oilaviy tadbirkorlarda faoliyat (ish) yurituvchilar uchun mehnat natijasi qanday 
to‘lanadiQ Mehnat natijasi ish haqi sifatida namoyon bo‘ladimi yoki boshqachami, 
degan savollar tug‘iladi. Ushbu masala bo‘yicha biz o‘z fikr mulohazamizni
bildirmoqchimiz. 
Ushbu masalaga nazariy nuqtai nazardan yondashsak bunday xo‘jalik 
sub’ektlari uchun ish haqi katigoriyasi mazmunan mos kelmaydi.
Ular uchun mehnat faoliyati natijasidan olingan daromad kategoriyasini
ishlatish maqsadga muvofiqdir. Masalan, yakka tartibda ishlayotgan tadbirkorning 
daromadi, oilaning ish faoliyatidan olgan daromadi. Ushbu daromadni nazariy va 
amaliy jihatdan yoritishda ularni ikki qismga bo‘lib qarash kerak. Ya’ni, 
daromadning bir qismi shaxsiy iste’mol uchun ishlatiladi. Uni shaxsiy iste’mol 
fondi deb yuritish va ularning ish haqiga tenglashtirish mumkin.
Daromadning ikkinchi qismi faoliyatni kengaytirish yoki takomillashtirish 
uchun mo‘ljallangan bo‘lib, uni jamg‘arish fondi deb atash mumkin.

---

12 
Xuddi shunday shaxsiy tomorqalarda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini 
ishlab chiqarishda mahsulotga to‘lov sifatida ularni natural mahsulotlari xizmat 
qiladi. Bunda mahsulotning bir qismi bozorga chiqarilib qiymat shakli (pul)da 
namoyon bo‘lishi, ikkinchi qismi urug‘lik fondini tashkil qiladi. Yoki mahsulot 
oiladi natural shaklda ishlatilib, bir qismi iste’mol fondini ikkinchi qismi urug‘lik 
fondini tashkil qiladi.
Bular ham mehnat haqi (to‘lovi) bilan ish haqini o‘rtasidagi farqlarni 
anglatuvchi belgilardan hisoblanadi.
Ish haqining mohiyati va ahamiyati uning iqtisodiy jarayonda bajarayotgan 
funksiyalaridan kelib chiqadi.