|
КТФ
К
К
i
Иx
ихр
р
их
Bu yerda: I
x.i
– i – sotuvchining oylik ish haqi;
Kix
.r
– rejadagi komission to‘lov summasi;
KTF – komission rag‘batlantirish miqdori, % hisobida.
Bozor
iqtisodiyotiga
o‘tish sharoitida ish haqining kontarakt
(shartnomaviy) tizimi keng tarqala boshlandi. Umuman kontrakt (shartnomaviy)
ish haqi tizimi butun jaxonda keng tarqalgan. Shuni e’tiborga olish kerakki, bu
tizim ishlatilganda aslida tarif setkasi, tarif razryadlari, tarif koeffitsentlari, tarif
stavkalari va moddiy rag‘batlantirish tizimlarini hamda boshqa omillarni chuqur
tahlil qalish asosida ish haqini kontrakt (shartnomada) ko‘rsatilgan miqdorda
aniqlanadi.
Bu albatda kontrakt (shartnoma) miqdori ish beruvchi yoki mulkdorning
ish haqi uchun ajrata oladigan mablag‘i xajmi, uni imkoniyati chegarasida
belgilanadi.
Mexnat (jamoaviy) kontrakt (shartnoma) da ish haqi miqdori (vaqtbay yoki
ishbay shakli ko‘rsatilishi mumkin) moddiy rag‘batlantirish va javobgarlik sharti,
mehnat shart-sharoiti, ishchining huquqi va burchi, kontrakt (shartnoma) muddati
kelishiladi.
32
Ish haqining tarifsiz tizimi ishlatilishda:
aniq savdo xodimiga qo‘yilgan vazifa va maqsadni;
maqsadga erishish darajasini belgilovchi ko‘rsatkichlar;
maqsadga erishish darajasi va moddiy rag‘batlantirish miqdorini son
nisbatini aniqlab olish lozim bo‘ladi.
11.4. Ish haqi fondining tahlili.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik sub’ektlari (korxona, tashkilot,
muassasa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik)ni ish haqi to‘lash sohasidagi
siyosatiga bir qancha omillar ta’sir qiladi. Ular qatoriga quyidagilarni kiritish
lozim:
o
bajariladigan ish hajmi (savdoda asosan tovar aylanishi, ommaviy
ovqatlanishda mahsulot ishlab chiqarish, tovar aylanishi, xizmat
ko‘rsatilgan xodimlar soni);
o
xo‘jalik sub’ektlarini moliyaviy holati;
o
minimal ish haqi miqdori;
o
tarif stavkalarini va tarif setkasining (razryadlar, tarif koeffitsenti)
o‘zgarishi;
o
ustamalar va qo‘shimcha to‘lovlar miqdorining o‘zgarishi;
o
korxonalar, xo‘jalik sub’ektlarining mehnatini rag‘batlantirish
siyosati;
o
ishchi xodimlarni soni, ularning malakasi va kasbiy mahratining
o‘zgarishi;
o
mehnat bozori konyunkturasi;
o
raqobat darajasi va boshqalar.
Ish haqini tadqiqot qilishda uning absolyut va nisbiy ko‘rsatkichlari, unga
bevosita va bilvosita aloqador ko‘rsatkichlar ishlatiladi.
Ushbu ko‘rsatkichlarga to‘xtalib o‘tamiz.
33
Ish haqining absolyut ko‘rsatkichi sifatida ish haqi fondining summasi,
unga bevosita ta’sir qiluvchi tarif stavkalari, lavozim okladlari, xo‘jalik
sub’ektlarining ish hajmi (savdo va ommaviy ovqatlanishda ularning tovar
aylanishi xajmi) muomala harajatlari, daromad va foyda summasi kabilarni kiritish
mumkin.
Ish haqining nisbiy ko‘rsatkichlarga quyidagilarni kiritish mumkin:
o
ish haqining darajasi. Ushbu ko‘rsatkich biron bir davrga (oy,
kvartal, yil) ish haqi fondi summasini 100,0ga ko‘paytirib tegishli
sohani, korxonaning tovar aylanishi hajmiga bo‘lish orqali
aniqlanadi;
o
ishchi va xodimlarning o‘rtacha oylik ish haqi miqdori. Bu
ko‘rsatkich tegishli sohada, korxonada, biron davr davomida ishchi
va xodimlarga to‘langan, ish haqiga kiritiladigan barcha pul va
natural shakldagi to‘lovlar va ijtimoiy nafaqalar summasini davrdagi
o‘rtacha ro‘yxatdagi xodimlar soniga bo‘lish orqali aniqlanadi;
o
ish haqining daromadliligini, ya’ni bir so‘m ish haqiga qancha
daromad to‘g‘ri kelishligi. Bu ko‘rsatkich biron bir davrda xodimlar
faoliyatiga tegishli bo‘lgan daromadlar summasini ularning ish haqi
summasiga bo‘lish bilan hisoblanadi;
o
ish haqi rentabelligi. Uni aniqlash uchun biron bir davrda xodimlar
faoliyatiga tegishli bo‘lgan foyda summasini 100,0 ga ko‘paytirib,
ish haqi summasiga bo‘linadi. Ushbu ko‘rsatkich ish haqi birligi
necha foiz foyda keltirayotganligini bildiradi;
o
ish haqining muomala harajatlaridagi hissasi. Ushbu ko‘rsatkich
biron bir davrga ish haqi summasini muomala harajatlari
summasiga bo‘lish va 100,0 ga ko‘paytirish orqali aniqlanadi.
o
ustamalar va qo‘shimchalarning ish haqidagi hissasi, foizda yoki
koeffitsentlarda;
34
o
ish haqining biron bir davrga (3,5,10 yil) o‘rtacha o‘sish sur’ati.
Ushbu ko‘rsatkichni oddiy o‘rtacha geometrik formulasi orqali
aniqlash mumkin, ya’ni
Do'stlaringiz bilan baham: |
