B. A. Abdukarimov Ichki savdo iqtisodiyoti

у
М
), ularning soni (X) va o‘rtacha ish haqi (
х
Й
) miqdori ta’sir 
qiladi. 
Umuman olganda ish haqi fondi (
ф
И
) teng bo‘ladi (1) 
х
Й
* X; bu yerda 
у
М
ЧТА
Х

tengligini hisobga olsak (2) 
у
х
ф
М
ЧТА
Й
И


kelib chiqadi. Ushbu uchta 
omilning ish haqi miqdoriga ta’sir darajasi «Zanjirli bog‘lanish» usuli orqali 
quyidagicha hisob kitob qilinadi. 
Har xil variantlarda ish haqi fondi hisoblanadi va tegishli omilning ta’sir 
darajasi aniqlanadi. Bu hisob-kitoblarni quyidagi shartli ma’lumotlar asosida 
hisob-kitob qilish misolini ko‘rib chiqamiz. 
11.4.1-jadval. 
Ishchilar soni, mehnat unumdorligi va ish haqi fondi. 
№ 
Ko‘rsatgichlar
O‘lchov 
birligi 
Hisobot yili 
O‘sish 
surati (%) 
Farqi (+;-) 
Reja «0» 
Haqiqatda 
«1» 
1 
Chakana tovar 
Mln sum 
45950 
46841 
101,3 
+891 

---

40 
aylanishi 
2 
O‘rtacha ro‘yxatdagi 
xodimlar soni 
Kishi
1486 
1335 
89,8 
-151 
3 
Mehnat unumdorligi 
Ming 
so‘m 
30922 
34862 
112,7 
+3940 
4 
Ish haqi fondi (barcha 
xodimlarning) 
Mln so‘m 
1342 
1269 
94,6 
-73 
5 
Xodimlarning o‘rtacha 
ish haqi (yillik) 
Ming 
so‘m 
903 
951 
105,3 
+48 
11.4.2 jadval 
Ish haqiga ta’sir qilgan omillar ta’sirining hisob- kitobi 
№ Ko‘rsatgichlar 
Hisoblash formulasi 
Hisob-kitoblar 
1 
Chakana 
tovar 
aylanishi 
0
0
0
0
0
1
У
х
У
х
М
И
ЧТА
М
И
ЧТА





с
млн
.
17
1342
1359
1342
30922
903
46841





2 
Mehnat 
unumdorligi 
0
0
1
1
0
1
У
х
У
х
М
И
ЧТА
М
И
ЧТА





с
млн
.
154
1359
1205
1359
34862
903
46841







---

41 
3 
Xodimlarning 
o‘rtacha ish 
haqi 
1
0
1
1
1
1
У
х
У
х
М
И
ЧТА
М
И
ЧТА





с
млн
.
64
1205
1269



11.4.1 jadvalda keltirilgan ma’lumot bo‘yicha ish haqi fondi rejaga 
nisbatan 73 mln. so‘mga kamaygan. 
Tahlil natijasi bo‘yicha ushbu kamayish chakana tovar aylanishining 891 
ml.s ortishi natijasida 17 mln.so‘mga ko‘paygan, mehnat unimdorligining 3940 
ming so‘mga ortishi natijasida 154 mln. so‘mga kamaygan, o‘rtacha ish haqini 48 
ming so‘mga o‘sishi natijasida 64,0 mln. so‘mga ortgan. Shunday qilib uchala omil 
natijasida ish haqi fondi + 17 – 154 + 64 = +73 mln.so‘mga ortgan. 
Agarda tahlil vazifasida ish haqi fondiga xodimlar sonining ta’sirini 
aniqlash masalasi qo‘yilgan bo‘lsa ish haqi fondini yuqorida keltirilgan birinchi 
formulasidan foydalanish mumkin. (
Х
Й
х

). Bu holda xodimlar sonining ta’siri 
quyidagicha aniqlanadi. 
0
0
1
0
Х
Й
Х
Й
х
х



- bizni misolda 
с
мл
.
137
1342
1205
1342
1335
903






Xodimlar sonini 151 kishiga kamayishi ish haqi fondini -137 mln.so‘mga 
kamaytirishga olib kelgan. Ushbu xol chakana tovar aylanishi va mehnat 
unumdorligining o‘zgarishi ta’siri ostida vujudga kelgan. 
O‘rtacha ish haqini o‘zgarishi natijasida yuqoridagi 11.4.2. jadval 
ma’lumotidan ish haqi fondi +64 mln.so‘mga ortgan. Umuman bu ikki omil 
natijasi ham + 73 mln.so‘mni tashkil qiladi. 
Ish haqini tahlil qilishda uning summasini, darajasi va muomala (davr) 
harajatlari tarkibining o‘zgarishini o‘rganish zarur. Bunday tahlil uchun quyidagi 
jadvaldan (11.4.2) foydalanish mumkin. 
Ish haqini o‘zgarish sur’atlarini mehnat unumdorligining o‘zgarish 
sur’atlari bilan bir necha yillarga taqqoslama tahlil qilish amaliy va nazariy 
ahamiyatga ega. Chunki jamiyatda jamg‘arishni ta’minlash uchun mehnat 
unumdorligi ish haqiga nisbatan tezroq suratlarda o‘sib borishi zarur. Bunday 

---

42 
jarayonni alohida xo‘jalik sub’ektidan tortib, soha, tarmoq va jamiyat miqyosida 
ta’minlashga erishish lozim. 
11.4.2. - jadval 
Ish haqi summasi, darajasining va muomala harajatlaridagi hissasining 
o‘zgarish sur’ati 
№ 
Ko‘rsatgichlar 
O‘
lchov
birlig
i 
O‘tgan 
yillar 
Hisobot 
yili 
Rejaga 
nisbatan 
o‘zgarish 
surati, 
(%), 
farqi (+;-) 
Hisobot yili 
o‘tgan 
yillarga 
nisbatan, %, 
farqi (+,-) 
1 
2 
3 
4 
re
ja
Ha
qi
-
qa
tda
1 
2 
3 
4 
1 
Tovar aylanishi 
m.s 
2 
Muomala
harajatlari: 
2.1. so‘mda 
2.2. darajasi 
m.s 

---

43 
)
1
100
1
2
(


% 
3 
Ish haqi fondi. 
3.1. so‘mda. 
3.2. 
darajasi. 
)
1
100
1
3
(


3.3. 
Muomala 
(davr) 
harajatlardagi 
hissasi. 
)
1
2
100
1
2
(



m.s 
% 
% 
Ushbu tahlilni amalga oshirish uchun quyidagi jadvaldan (11.4.3.) 
foydalanish mumkin. 
11.4.3 jadval. 
Ish haqi va mehnat unimdorligini o‘zgarish sur’atlari. 
№ 
Ko‘rsatgichlar
O‘lchov 
birligi 
Yillar (x) 
X
1 
X
2 
X
3 
X
4 
X
5 
X
6