B. A. Abdukarimov Ichki savdo iqtisodiyoti

c
M
=-------------------------; bu yerda: 
100 
p 
– rejalashtirilgan 100,0% bajarganligi uchun rag‘batlantirish
miqdori, %; 
k – rejani ortig‘i bilan bajarganligining har bir foizi uchun moddiy 
rag‘batlantirish miqdori, %; 
n – rejaning ortig‘i bilan bajarilgan darajasi, %. 
Vaqtbay ish haqi shakli quyidagi hollarda ko‘proq samara beradi: 

ishchining vazifasi texnik-texnologik jarayonlarni kuzatish va 
nazorat qilish bilan bog‘liq bo‘lsa. Savdoda va ommaviy ovqatlanish 
sohasida ular qatoriga savdo zalidagi nazoratchilar, ma’murlar 
kiritilishi mumkin; 

faoliyat jarayonida ishning safati va xizmatni bajarish muddati 
muhim ahamiyatga ega bo‘lsa. Savdoda va ommaviy ovqatlanish 
sohasida 
menejerlar, 
texnologlar,master-tovarlar, 
yuqoridagi 
jarayonlar uchun javobgar shaxslar kiradi; 

son jihatdan natijani hisobga olish qiyin yoki imkoniyati bo‘lmasa. 
Bular qatoriga rahbarlar, mutaxassislar, va yordamchi xodimlarni 
kiritish mumkin. 
Ishbay ish haqi 
Ishbay ish haqi mehnat natijasini son va sifat jihatdan hisob-kitob qilish 
imkoniyati bo‘lgan ishchi va xizmatchilar uchun qo‘llaniladi. Bunda asosan 
bajarilgan ish yoki xizmat o‘lchov birligiga nisbatan rassenka ishlatiladi. Masalan, 
1000 so‘mlik tovar aylanishiga, 100 porsiya ishlab chiqarilgan ovqatlar soniga, 
xizmat ko‘rsatilgan xo‘randalar soniga va hokazolar uchun. 
Ishbay ish haqi shakli ish yoki xizmat natijasini oshirib borish asosiy 
maqsad bo‘lganda yoki mehnat natijasi ishchiga yoki brigadaga bog‘liq bo‘lganda 

---

26 
yoki mehnat natijasini aniq hisoblash imkoniyati bo‘lganda ishlatilsa ko‘proq 
samara beradi.
Ishbay ish haqi tizimida ishlatiladigan usullar 11.1.1 chizmada keltirilgan.
Ishbay ish haqi shakli savdoda va ommaviy ovqatlanish sohasida asosan
sotuvchilar, kassirlar, ofitsiantlar, oshpazlar va bufetchilar uchun ishlatiladi. 
Ishni tashkil qilish sharoitiga qarab ishbay ish haqi yakka tartibda va 
jamoaviy (brigada) turlariga bo‘linadi.
Bevosita ishbay ish haqi haqiqiy bajarilgan ish, xizmat miqdorini 
belgilangan rassenkaga ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlanadi va bu xolda mukofotlar 
ishlatilmaydi.
Masalan: a) yakka tartibda rassenka belgilangan bo‘lsa
Ix
.
= ∑ r
i. 
∙ q
i.
bu yerda: 
p
i
– i- ish yoki xizmat o‘lchov birligiga belgilangan rassenka, so‘m; 
q
i 
– ishchi tomonidan bajarilgan i-ish yoki xizmatning miqdori, son
birligida bir oyga.
b) jamoa (brigada) uchun rassenka belgilangan holda jamoa (brigada) 
bajargan ish yoki xizmat miqdori belgilangan rassenkaga bog‘liq bo‘ladi. Har bir 
ishchining ish haqi ularning razryadlari va bir oyda ishlagan ish vaqtiga 
proporsional taqsimlanadi. Bunda brigadani ish haqi (I
x.b.
) quyidagiga teng bo‘ladi: 
Ix
.b.
= ∑ r
i.b. 
∙ q
i.b. 
bu yerda: 
p
i.b. 
– bajarilgan ish yoki xizmat o‘lchov birligiga belgilangan brigada
rassenkasi, so‘m; 
q
i.b.
– bir oyda brigada bajargan ish yoki xizmatning son miqdori, so‘m, 
dona va hokazo. 
Ishchining ish haqi quyidagicha hisoblanadi: 
Ts
.i. ∙ 
t
i
Ix
.i.
= Ix
.b.
∙ ------------------; bu yerda: 
p

---

27 
∑ (Ts
.i. 
∙ t
i
) 
t=1 
I
x.i
– i- ishchining bir oylik ish haqi miqdori, so‘m; 
T
c.i 
– i- ishchining razryadi bo‘yicha belgilangan soatbay tarif stavkasi; 
t
i 
– ishchining bir oyda ishlagan vaqti, soat; 
n – brigadadagi ishchilar soni. 
Ish haqining ishbay-mukofotli shakli ishlatilganda belgilangan rassenka 
bo‘yicha asosiy ish haqi yuqoridagicha hisoblanadi.
Ishbay-mukofotli ish haqi usuli ishlatilganda mukofot summasi vaqtbay-
mukofotli ish haqi usulida ishlatilgan formula orqali hisoblanadi. 
Progressiv ishbay ish haqi shakli ishlatilganda (bu shakl asosan ishlab 
chiqarish tarmoqlarida ko‘proq qo‘llaniladi) reja darajasida bajarilgan ish uchun 
ish haqi belgilangan rassenkaga qarab hisoblanadi, rejadan ortiq bajarilgan ish 
uchun esa oshirilgan rassenkaga nisbatan hisoblanadi.
Bilvosita ishbay ish haqi shakli asosan qo‘shimcha ishlarni bajaruvchi 
ishlar uchun ishlatiladi.
Akkord ish haqi shakli bajariladigan ishning umumiy xajmiga belgilanadi 
va unda ish tez (belgilangan muddatga nisbatan) bajarilgani uchun mukofot berishi 
rejalashtiriladi. Bu shakl qurilish korxonalari va avtotransportlarda ishlatiladi. 
Xo‘jalik sub’ektlari uchun motivatsiya muhitini yaratish muhim 
masalalardir. Shunday motiv va rag‘batlantirish usullarini yaratish kerakki, 
raxbardan tortib, to oddiy ishchigacha ishlarni bajarish ular uchun ham qiziqarli, 
ham foydali bo‘lsin. Bizning fikrimizcha mulkdor uchun ham, yollanma ishchi 
ham xo‘jalik sub’ektining asosiy maqsadini, («X» darajadagi foyda yoki daromad 
olish bir tomondan, «Y» darajadagi talab yoki ehtiyojni qondirish ikkinchi 
tomondan) bajarish umumiy nuqta bo‘lib hisoblanishi kerak.
Shuni ta’kidlash joizki, harakatdagi kafolatlangan tarif stavkalari va 
lavozim okladlari ishchi va xodimlarning maoshini xo‘jalik sub’ekti maqsadi bilan 
bog‘liqligini to‘la ifoda qilmaydi.

---

28 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida yuqoridagi muammoni hal qilish uchun ish 
haqining progressiv shakllaridan, modellaridan foydalanishga harakatlar amalga 
oshirilmoqda. Bunga ushbu masalada xo‘jalik sub’ektlarining mustaqilligini 
oshirish imkoniyat yaratmoqda. Bunday shaklga (modelga) tarifsiz tizimni kiritish 
mumkin. Bunda kafolatli tarif stavkalar lavozim okladlari, ayrim ustamalar va 
qo‘shimchalar ishlatilmaydi. Ushbu tizimda ish haqi fondi yoki jamoa tomonidan 
ishlagan maoshining xajmi ular o‘rtasida ishchi xodimning malakasi va 
mexnatining sifatiga qarab taqsimlanadi. Bunda ish haqini individullashtirishga 
erishiladi. Ushbu shakl (model) chet ellarda (AQSH., Yaponiya, Fransiya) qisman 
tajriba shaklda Rossiya va O‘zbekiston korxonalarida ishlatilmoqda.
Ta’rifsiz tizim asosida maoshlarni mehnatning sifatiga (malakasi, mahorati, 
lavozimi) qarab uning umumiy fonddagi hissasi va miqdori aniqlanadi. Buning 
uchun quyidagi ish haqini hisob-kitob formulasi ishlatiladi.