|
oltinchidan, ish haqi jamiyatni boshqarishda davlat tomonidan tartibga solish
vositasi sifatida ishlatiladi.
Ish haqi tovarlar va xizmatlarni tarkibining asosiy
elementlaridan biri. Qiymatning klassik formulasiga e’tibor berilsa c + v + m ish
haqi tovar va xizmatlar qiymatining ikkinchi elementi «v» sifatida namoyon
bo‘ladi.
Ushbulardan kelib chiqib davlat «Minimal ish haqi»ni belgilash orqali,
bahoni, talab va taklifni tartibga soladi, hamda infyatsiyaning ta’sirini
chegaralaydi;
ettinchidan, ish haqi siyosiy funksiyani ham bajaradi,
masalan ish haqini
kamaytirish aholi tomonidan norozichilikka, ish tashlashlarga olib keladi, bu esa
siyosiy muhitni buzib yuboradi. Shu sababli ish haqining darajasini, uning holatini
nafaqat iqtisodchilar, balki jamiyat xolatini o‘rganuvchi siyosatchilar, davlat
arboblari, sotsiologlar, psixologlar va boshqa mutaxasislar ham chuqur o‘rganishi
zarur.
11.2 Ish haqini tashkil qilish qoidalari.
Ish haqining shakllanishi, hisob kitobi, belgilanishi jarayonida butun jahon
amaliyotida qabul qilingan, ishlatilayotgan qoidalar mavjud. Ushbu qoidalarga ish
beruvchi tomonidan rioya qilinishi, davlat, jamiyat, kasaba uyushma tashkilotlari
hamda har bir ishchi tomonidan nazorat qilinishi va talab qilinishi mukin.
Ushbu qoidalarga quyidagilarni kiritish mumkin:
14
mehnatni sifat va son jihatlarini hisobga olish, uni ishlab chiqarish
(xizmat) natijalariga qarab rag‘batlantirish;
ish haqini differensiatsiya qilish. Ushbu qoida ish haqini ishchining
malakasi, mehnatining murakkabligi va soddaligiga, aqliy va
jismoniy mehnatga, mehnat sharoitiga, mehnatni normallashtirish
kabi hamda boshqa omillarni hisobga olgan holda belgilanishini
talab qiladi:
ish haqi har qanday xo‘jalik sub’ekti hodimlarining ijtimoiy
himoyasini ta’minlash kerak;
moddiy rag‘batlantirish shakllari, miqdori raqobatbardoshlikni
ta’minlashi kerak;
ish haqi davlat tomonidan belgilangan minimal ish haqi miqdoridan
kam bo‘lmasligi kerak;
real ish haqining muntazam oshirib borishni ta’minlash zarur.
Nominal ish haqi o‘sish darajasi inflyatsiya darajasiga nisbatan
yuqori bo‘lishini ta’minlash;
mehnat unumdorligining o‘sish darajasi o‘rtacha ish haqining o‘sish
darajasiga nisbatan yuqori bo‘lishini ta’minlash.
Ish haqini tashkil qilish qoidalarini ko‘rib chiqishda birinchi omil sifatida
davlatning rolini e’tiborga olish maqsadga muvofiq. Davlat ish haqi tizimini
qonuniy normalar orqali boshqaradi, u ish haqini boshlang‘ich, bazis darajasini
belgilaydi. Unga minimal ish haqi miqdori, minimal yashash darajasi kabi
ko‘rsatkichlarni kiritish mumkin. Bulardan tashqari davlat ish kuni davomiyligini,
mehnat ta’tili davrini va ularga to‘lov miqdorini belgilaydi. Davlat ishchi va ish
beruvchilar o‘rtasidagi nizolarni sud orqali hal qiluvchi arbitor bo‘lib hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasida mehnatning huquqiy qonuniy іujjati sifatida
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi hisoblanadi (Ushbu qonun O‘zbekiston
Respublikasida 21 dekabr 1995 yili tasdiqlangan va 1996 yil 1 apreldan amalga
tushgan). Ushbu mehnat kodeksining 16 moddasida mehnatkashlarning mehnat
huquqlari, jumladan mehnat motivatsiyasi va vositalari belgilab qo‘yilgan.
15
Ular qatoriga quyidagilar kiradi:
mehnat haqini qonun bilan belgilab qo‘yilgan minimal miqdordan
kam bo‘lmagan darajada olish;
tasdiqlangan mehnat ta’tili va uni haqini olish, dam olish va bayram
kunlari dam olish;
mehnat
shart-sharoiti,
uning
xavfsizligi
va
gigiyenasi
ta’minlanishiga ega bo‘lish;
mehnat faoliyati bilan bog‘liq zararlarning qoplanishi;
qonun bilan belgilangan ijtimoiy imtiyozlardan foydalanish va h.k.
Ish beruvchi va ishlovchining o‘rtasidagi ijtimoiy-mehnat munosabatlari va
ish haqi masalalari xo‘jalik sub’ektlarining ichida tuzilgan mehnat shartnomasi
bilan tartibga solinadi. Ushbu shartnomada mehnat sharoiti, ish haqi, uy joy va
meditsina ta’minoti, kafillar va imtiyozlar kabilar o‘z aksini topadi. Shartnomalar
muddatsiz, biron muddatga (besh yilga) yoki biron ishni bajarish davriga tuziladi.
11.3
Ish haqining shakllari, tizimi va іisoblash usullari.
Jaxon amaliyotida ish haqini hisob kitob qilish uchun tan olingan ish haqi
shakli va tizimi yaratilgan.
Ish haqi quyidagi ikki shakldan iborat:
vaqtbay ish haqi;
ishbay ish haqi:
Ish haqi ikki hil tizimda, ya’ni tarifli va tarifsiz tizimda amal qiladi.
Vaqtbay ish haqi oddiy vaqtbay (soat, kun, xafta, oy) va vaqtbay –
mukofotli tizimlarga bo‘linadi.
Ishbay ish haqi esa oddiy (bevosita) ishbay, ishbay-mukofatli, bilvosita-
ishboy, akkord tizimlariga bo‘linadi.
Yuqoridagilar hammasi ta’rifli tizimga kiradi.
16
Bulardan tashqari tarifsiz tizim ham qo‘llaniladi.
Ish haqi shakllari va tizimlarini quyidagi (11.1.1) chizmada ifoda etamiz.
17
Do'stlaringiz bilan baham: |
