Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

сайил-
гоҳ
сўзи ҳам жой билдиради. Лекин унинг ўрнида 
сайилхона
сўзини қўллаб бўлмайди.
-гоҳ
аффикси. Бу қўшимча асли форс-тожик тилларидан 
ўзлашган 
сайлгоҳ, сайргоҳ, жанггоҳ
каби сўзлар таркибидагина 
бўлган. Ўзбек тилига оид дарслик ва қўлланмаларда 
-гоҳ
қў- 
шимчаси қуйидагича таърифланади: От негизига қўшилиб, 
жой отини ясайди: 
қароргоҳ, дастгоҳ, сайргоҳ, даргоҳ.
Баъзи 
дарслик ва қўлланмаларда 
-гоҳ
қўшимчаси қандай отлар 
ясаши ҳақида умуман гапирилмайди, унинг ёрдамида 
сайргоҳ,
жанггоҳ, даргоҳ, қароргоҳ
сўзлари ясалиши қайд этилади. Яна 
айрим дарслик ва қўлланмаларда 
-гоҳ
қўшимчаси сўз ясовчи 
қўшимчалар қаторида келтирилмайди ҳам. Шу айтилган- 
ларнинг ўзиданоқ маълум бўляптики, 
-гоҳ
қўшимчасининг 
ҳозирги ўзбек адабий тилидаги вазифаси, унинг ёрдамйда 
қандай маъноли, қандай хусусиятли сўзлар ясалиши аниқ 
белгиланмаган, булар ҳақида ягона бир фикрга келинмаган.
Бу қўшимчанинг ўзбек тилидаги вазифаси, унинг ёрда- 
мида ясалган сўзларнинг хусусиятлари ҳақида қуйидагиларни 
айтиш мумкин. Аввало, юқорида айтиб ўтгапимиздек, бу
|)|
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қўшимча саксонинчи йилларга қадар форс-тожик тилларидан 
ўзлашган саноқчи сўзлар таркибидагина бўлган, яъни ўзбек 
тилининг ўзида янги сўзлар ясаш учун қўлланмаган. Бу 
ўзлашма сўзларнинг айримларининг 
-гоҳ
қўшимчасидан 
қолган қисми ўзбек тилида қўлланмайди (ўзбек тилида йўқ): 
дастгоҳ, даргоҳ
каби. Шунинг ўзиёқ бу сўзларнинг айнан 
ўзбек тилида ясалмаганлигидан далолат беради.
Айрим сўзлар таркибидан (улар ҳам беш-олтита) 
-гоҳ
қўшимчаси олиб ташланган қисми ўзбек тилида қўлланади, 
ўзбек тили луғат таркибига мансуб сўзлар ҳисобланади: 
сайргоҳ,
(
сайр
), 
сайилгоҳ
(
сайил
), 
жанггоҳ
(
жанг
), 
қароргоҳ
(қарор)
каби. Шунинг таъсирида бу сўзлар ўзбек тилининг 
ўзида ясалгандек тасаввур пайдо бўлади. Қолаверса, 
сайилгоҳ —
сайил қилинадиган жой, 
жанггоҳ
— жанг бўладиган (жанг олиб 
бориладиган) жой маъносини билдиради. Демак, 
сайргоҳ,
сайилгоҳ, жанггоҳ
сўзларининг маъносини уларнинг таркибий 
қисмлари маъноси билан асослаш мумкин. Бу эса мазкур 
сўзларнинг ўзбек тилида ясалганлиги ҳақидаги тасаввурни яна 
ҳам кучайтиради, ҳатто бунга шуҳба қолдирмайди. Аслида 
бундай эмас, яъни 
сайргоҳ, сайлгоҳ, жанггоҳ
сўзлари ҳам, худди 
дастгоҳ, даргоҳ
сўзлари каби, ўзбек тилига тайёр ҳолда 
ўзлашган сўзлардир. 
Қароргоҳ
сўзига эътибор берилса, буни 
сезиб олиш қийин эмас. Ҳозирги ўзбек адабий тилида 
қарор
сўзи бор. Лекин 
қароргоҳ
сўзининг маъноси 
қарор
сўзи ва 
„гоҳ“
қисмининг маъносвдан келиб чиқмайди (
қароргоҳ
сўзининг 
маъносини унинг таркибий қисмлари маъноси билан асослаб 
бўлмайди). Бу нарса 
қароргоҳ
сўзининг тайёр ҳолда қабул 
қилинган ўзлашма сўз эканлигвдан гувоҳлик беради.
Юқорвда айтдикки, 
„гоҳ“
ўзбек тилида сўз ясовчи қўшим- 
ча деб қайд этилган дарслик ва қўлланмаларда, шунингдек, 
илмий ишларда ҳам бир-иккита, кўпи билан ўнга яқин айни 
бир сўзлар келтирилади. Айрим ишларда эса сўз ясовчи 
қўшимчалар қаторида 
„гоҳ“
келтирилмайди, умуман