Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

қовурма
сўзи асли сифат бўлиб, муайян овқат турини бил- 
дирувчи сўз билан қўлланади: 
қовурма палов.
Бунда 
қовурма
сўзининг маъноси унинг таркибий қисмлари маъносидан 
келиб чиқади 
(қовурма
— қовуриб тайёрланадиган). 
Палов
сўзи 
овқатнинг муайян турини билдиради. (Унинг маъносида 
„овқат“ қисми — семаси бор.) Бу сўз (
палов
) қўлланмаслиги 
натижасида „овқат“ семаси 
қовурма
сўзининг маъноси 
таркибига киради ва бу сўз отга кўчади. Шунинг учун ҳам 
қовурма
сўзи (от) овқатнинг муайян бир турини эмас, уму- 
ман, „қовуриб тайёрланган овқат“ маъносини билдиради.
Шу сабабли ҳам 
-ма
аффиксли отларнинг нимани 
билдириши матндан ташқарида аниқ бўлмайди. Масалан, 
чўзма
сўзи ўзбек тилининг айрим шеваларида йўқ ва бу шева 
вакиллари унинг нимани англатишини ҳам билмайдилар.
Шуниси аниқки, бу сўз (от) чўзиш ҳаракати билан боғлиқ 
(шу билан характерланувчи) нарсани билдиради. Қандай 
нарса (нима) эканлиги эса ноаниқ. Унинг қандай нарса экани 
шу сўз қўлланадиган шева вакиллари учун маълум ва бир- 
биридан фарқли, бошқа-бошқа нарса. Масалан, бу сўз Тош- 
кент шевасида овқатнинг бир турини билдирса, бошқа шевада 
айри ёғочга резинка боғлаб, нарса (ғўлак, майда тош) отиш 
учун қўлланадиган болалар ўйини (отиш) қуролини бил- 
диради: 
Хоҳ ишонинг, хоҳ ишонманг, ҳафта ичида чўзма отиб,
қуш кўзига теккизадиган бўлдим. (Асад Дилмуродов) Бир
оҳангаронликнинг тўйига келган нон, қатлама, чўзманинг ўзига
тўққизта сандиқ тўлибди. (М. Алавия)
Шуни ҳам айтиш керакки, 
-ма
қўшимчаси билан ясалган 
ва умумийроқ тушунчани билдирадиган отларнинг ҳаммаси
84
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳам 
-ма
қўшимчаси Ьилан ясалган сифатларнинг отлашуви 
орқали юзага келган (юзага келади) деб бўлмайди. Бундай 
ясама сўзлар ясалишидаёқ от туркумига оид бўлиши, яъни - 
-ма
қўшимчаси тўғридан-тўғри шундай маъноли отлар ясаши 
мумкин. Бир мисол: 
Витаминли мевалар, ҳар хил тузламалар
ишчи-хизматчилар дастурхонини безаяпти. ( ,Ҳалқ сўзи“ газ.)
Тузлама
сўзи тузланган муайян (конкрет) бир нарсани 
эмас, балки умуман тузланган нарса (лар)ни билдиради ва 
бу сўз сифатнинг отлашувидан ҳосил бўлган эмас, балки 
тўғридан-тўғри 
тузла
феълига 
-ма
қўшимчасини қўшиш 
билан ясалган отдир. Бу сўз яқин вақгларда юзага келган 
ясама сўз. (Ҳатго, у 1980 йилда нашр этилган „Ўзбек тилининг 
изоҳпи луғати“да ҳам қайд этилмаган.)
Иккинчидан 
-ма
аффикси билан ясалувчи отлар у қадар 
кўп бўлмаса-да, умумий маънолари билан ҳам бир неча турга 
бўлиниши, маълум даражада, уларнинг турли хил феъл 
асосларидан, аниқроғи турли феъл нисбатларидан (нисбат 
шаклларидан) ясагшши билан боғлиқ. Мас., 
қатлама, чизма —
бош нисбат шаклидан ясалган; 
кўргазма, қисқартма —
орттирма нисбат шаклидан ясалган; 
қўлланма, қурилма —
ўзлик-мажҳул нисбат шаклидан ясалган. Демак, 
-ма
аффикси 
билан ясалган отларнинг маъносини изоҳлашда уларнинг 
қандай нисбат шаклидан ясалганлигини ҳам ҳисобга олиш 
керак бўлади.
Учинчвдан, рус тилига оид ва у орқали бошқа тилларга 
оид сўзларни калькалаб ўзлаштиришда 
-ма
аффикси билан 
ясалувчи отлар юзага келмоқца, яъни ўзлаштириш жараёнида 
-ма
аффикси билан от ясаш йўлидан фойдаланилмоқца. Ма- 
салан, 
археологик қазилма, валюта ажратмалари, почта-