Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

Нарса, буюм маъноли от ясовчилар
Бу турдаги от ясовчилар кўп эмас. Уларнинг айримлари 
ҳозирда янги сўз ясаш учун деярли қўлланмайди, яъни 
истеъмолдан чиққан, маҳсулсиз аффикслар ҳисобланади: 
-(и)н
(экин, тугун, қўшин), -(и)нди (қиринди, чўкинди, чиринди), -
(и)ц (чизиқ, чандиқ, ямоқ)
қўшимчалари шулар жумласидандир.
Ҳозирги ўзбек адабий тилида фақат уч аффикс: 
-ма, -нома,
-гич
аффикслари сўз ясаш вазифасини тўхтатмаган, маҳсулли 
аффикслар ҳисобланади.
-ма
аффикси. Бу қўшимча феълдан от ва сифат ясаш 
учун хизмат қилади. От ясовчи сифатида ҳам, сифат ясовчи 
вазифасида ҳам ҳозирги ўзбек адабий тилида маҳсулли 
аффикс ҳисобланади.
-ма
аффикси ёрдамида ҳозирги ўзбек адабий тилида 
қуйидаги маъноли отлар ясалган ва ясаляпти.
1. Феълдан англашилган иш-ҳаракат учун мўлжалланган, 
шунга белгиланган нарсани билдирувчи отлар: 
қоплама,
тиркама, йўқлама, қўманма, кўргазма, босма, тўшама
каби.
2. Феълдан англашилган иш-ҳаракат натижасида юзага 
келадиган, унинг маҳсули сифатидаги нарсани билдирувчи 
отлар: 
қатлама, чўзма, сузма
(овқат номлари), 
қоришма,
қурилма, эритма, чўкма, жамғарма, чизма
каби.
6 — А. Ҳожиев
81
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3. Феълдан англашилган иш-ҳаракат билан характер- 
ланувчи (белгиланувчи), шувдай ҳаракат тарзида юз берувчи 
ва номланувчи нарсани билдирувчи отлар: 
иситма, терлама,
оқма, қичима
(касалликлар), 
тўқима, тортма, буюртма
каби.
4. Феълдан англашилган иш-ҳаракатнинг номини билди- 
рувчи отлар: 
бошлама, отишма, ўхшатма, эслатма
каби. 
Кулоқчўзма, бошқотирма
сўзлари ҳам шундай ясама сўзлар 
қаторига киради. Бундай ясама отлар жуда кам. Шундай 
бўлиши табиий. Чунки ҳозирги ўзбек адабий тилида ҳаракат 
номлари феълнинг 
-в, -ш
қўшимчалари билан ҳосил қили- 
нади: 
кўрув, кўриш
каби. Бу вазифани шу аффикслар бекам- 
кўст бажаради. Бинобарин, бунинг учун яна бошқа қўшим- 
чага, жумладан, 
-ма
аффиксини қўллашга эҳтиёж бўлмайди.
Лекин 
-ма
қўшимчаси ёрдамида ясалган юқорида 
келтирилган сўзларнинг маъноси 
-в, -ш
қўшимчалари билан 
ҳосил қилинувчи ҳаракат номи шаклларининг маъноси билан 
бир хилда эмас. Қиёсланг: 
бошламаси ёмон эмас - бошланиши
ёмон эмас, ўхшатма
— 
ўхшатиш, эслатма
— 
эслатув.
Улар- 
нинг ҳар бири ўзига хос фарқли хусусиятига эга бўлгани учун 
ҳам бири ўрнида иккинчисини қўллаш (бир-бири билан 
алмаштириш) мумкин бўлавермайди. Қуйидаги мисоллардаги 
ўхшатма, боишама
сўзларини 
ўхшатиш (ўхшатув), бошланиш
(бошланув)
феъл шакллари билан алмаштириб кўринг: 
Ҳай-
ратий... ўтмиш шоирлари асарларига назиралар, мухаммаслар,
ўхшатмалар битган шоирлардан ҳисобланади. ( „Тошкент оқш. “
газ.) ... бошламасига пахта етиштиришни камайтириш, яъни
истиқболни кўзлаб бугун-эрта эришиладиган самарадан воз
кечиш керак. (Газетадан)
5. 
Отишма, ёзишма
сўзлари эса умуман отиш, ёзиш 
маъносини эмас, балки ўзаро (бир-бири билан, бир-бирига 
қарши) отишиш, ёзишиш маъносини билдиради: 
Уч йилдан бери
ортиқча ёзшималар билан вақт ўтмоқда. ( ,Ўзб. овози“ газ.)
-ма
қўшимчаси ёрдамида бу хилдаги от ясалиши адабий 
тилдагидан кўра, ўзбек твдининг айрим шеваларида нисбатан 
кўпроқучрайди. Мас., адабий тилдаги