Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

фуруш, хўр
каби маъноли сўз ясовчи воси- 
талар ўзбек тилининг ўзида йўқ. Улар ёрдамида ясалган 
типдаги шахс отларини ясаш (ҳосил қилиш) учун эса эҳтиёж 
бор. Бу эса аслида тожикча сўз ясовчиларни исътемолга 
киритишга йўл очади.
Учинчидан, тилдаги аниқликка (конкретликка) интилиш 
қонунияти ҳам тожикча сўз ясовчи воситалардан фойдала- 
нишга сабаб бўлган. Чунки бу воситаларнинг ҳар бири умуман 
шахс отини эмас, балки шахс отининг муайян бир маъноли 
турини ясаш учун хизмат қилади.
-дош
аффикси шахс оти ясовчи жуда қадимий қўшимча 
ҳисобланади. Унинг биргалик, яқинликни билдирувчи қў- 
шимча экани Маҳмуд Кошғарийнинг „Девону луғатит турк“ 
асарида қайд этилган ва тасдиқловчи мисол сифатида 
қариндош
(бир қориндан туғилган икки бола), 
эмукдош
(бир эмчакни 
эмган икки бола), 
йэрдош
(бир юртлик икки киши) сўзлари 
келтирилган ( /
том, Т., 1960, 386- бет).
Ўзбек тили тарихига 
оид ишларда, шунингдек, бошқа туркий тилларга (мас., озар- 
байжон тилига) оид манбаларда ҳам 
-дош
қўшимчаси (-
даш
, 
-
таш
каби вариантларда) шахс оти ясовчи қўшимча сифатида 
қайд этилган. Ўзбек тилининг тарихий тараққиёти жараёнида 
-дош
қўшимчасининг вазифаси ва маъносида ўзгариш бўлгани 
йўқ. Лекин унинг ёрдамвда ясалган айрим сўзларнинг маъноси 
ёки қўлланишвда ўзгариш бўлган. Масалан, 
қариндош
сўзи 
тарихан „бир қориндан туғилган икки бола“ маъносини 
билдирган бўлса, ҳозирда бошқа маънога эга; Маҳмуд Кош- 
ғарийнинг юқоридаги асарида қайд этилган 
кўнгулдош
сўзи 
ўрнида ҳозир 
фикрдош
сўзи қўлланади ва ҳ.
Ҳозирги ўзбек тили сўз ясалишига оид илмий ишлар, 
шунингдек, дарслик ва қўлланмаларда 
-дош
қўшимчаси шахс 
оти ясовчи қўшимчалар қаторида берилган. Ҳақиқатда ҳам 
-дош
қўшимчаси ёрдамида ясалган отлар шахс отлари ҳисоб- 
ланади.. Лекин ҳозирги ўзбек адабий тили материалларининг 
кўрсатишича, 
-дош
қўшимчасининг вазифаси фақат шахс оти 
ясаш билан чекланмайди. Бу қўшимча:
1. 
Бир типдаги шахс отлари, яъни сўз ясалиш асосидан 
англашилган нарсага „бир хил (тенг) алоқадор, тенг ишти- 
рокчи шахс“ маъноли отлар ясайди: 
ватандош, синфдош,
маҳалладош, қондош, жондош, касбдош
ва б.
-дош
қўшимчаси ёрдамвда ясалган бу типдаги шахс отлари 
у қадар кўп эмас. Лекин янги-янги сўзлар ясалиш жараёни
76
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

давом этяпти. Матбуотимиз саҳифаларидан олинган қуйидаги 
мисоллар бунга далил бўла олади: 
Лекин зинҳор-базинҳор
диндошларимиз, миллатдоимаримиз, тилдошларимиз бу улуғ
воқеани тор доирада тушунмагайлар. ( „Ўз. адаб. ва санъати“
газ.) Ягона сайёрада яшар эканмиз, тақдирдошмиз, борди-
келдимиз албатта давом этади. (Газетадан) ДАН постида ўз
хизматини ўтаётган пайтда ўз хизматдошлари
— 
милиция
старшиналари 3. Исмоилов ва 3. Рўзиевлар билан бирга ... .
(„Гошкент оқш. “ газ.)
Бу қўшимча ёрдамида ўзбек тилига бошқа тиллардан ўз- 
лашган сўзлардан ҳам шахс отлари ясалган: 
Курсдош, парта-
дош, полкдош, партиядош
ва б.
Бу қўшимча ёрдамида ҳосил қилинган янги сўзларга эъти- 
бор берилса, сўз усталаримиз (сўз яратувчиларимиз) унинг 
имкониятидан жуда моҳирлик, сезгирлик билан фойдалан- 
ганликларини кўрамиз. Масалан, 
-дош
қўшимчаси ёрдамида 
маҳалла, қурол
сўзларидан янги сўз ясаш имконияти бир хил 
даражада эмас,