Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

шаҳарсозлар
шакли қўлланади.
Шахс оти ясовчи 
-чи
қўшимчасининг таҳлилида кўрдик- 
ки, бу қўшимча ҳам асосдан англашилган нарсани тайёр- 
ловчи, ясовчи маъноли отлар ясайди. Масалан, 
сандиқсоз,
бешиксоз, иморатсоз
сўзлари ўрнида 
сандиқчи, бешикчи, имо-
ратчи
сўзларини бемалол қўллаш мумкин. Лекин, бирин- 
чидан, айни бир сўздан 
-чи
қўшимчаси ёрдамида ясалган сўз 
„қурувчи“, „тайёрловчи“ деган маънони аниқ ифодалай 
олмаслиги, ҳатго бошқа маъно ифодалаши мумкин. Масалан, 
тракторчи, экскаваторчи
сўзлари, асосан, „трактор ҳай- 
довчи“, „экскаватор ҳайдовчи“ (русча „тракторист“, „экска- 
ваторшик") маъносини билдиради. 
Тракторсозлар, экскава-
торсозлар
сўзлари эса трактор ва экскаватор ишлаб чиқарувчи 
деган маънони ҳамма вақт аниқ ифодалайди. Иккинчидан, 
-соз
қўшимчаси ёрдамида ҳосил қилинадиган баъзи сўз 
(асос)лардан 
-чи
қўшимчаси ёрдамида сўз ясалмайди. Маса- 
лан, 
шаҳар, йўл, уй
сўзларидан 
-соз
қўшимчаси 
шаҳарсоз,
йўлсоз, уйсоз
сўзларини ҳосил қилади. Лекин, 
-чи
қўшимчаси 
билан шундай маънога эга бўлган 
уйчи, шаҳарчи, йўлчи
сўзлари 
ясалмайди.
Демак, аниқликка (конкретликка) интилиш талаби 
-соз
қўшимчасининг кўриб ўтилган типдаги шахс отларини ясаш 
учун махсуслашишига олиб келди. 
-соз
қўшимчаси маъносида, 
„қурувчи“ („ясовчи“, „ишлаб чиқарувчи“) семаси бор. Ана 
шу семаси билан у шахс оти ясовчи барча қўшимчалардан 
фарқланади. Шунинг учун ҳам у ўзбек тили шахс оти ясовчи 
қўшимчалари қаторидан ўз ўрнини эгаллайди. Кўрилган 
типдаги янги шахс отларининг ясалишида адабий тилда 
бундан буён ана шу қўшимчадан фойдаланилади.
Тожикча 
-соз
„қурмоқ“, „ясамоқ“, „яратмоқ“ маъноли 
сохтан
феълининг сифатдош шакли эканини юқорида 
кўрдик. Сифатдош эса белги билдиради. Шунга кўра 
-соз
белги билдирувчи сўз, яъни сифат туркумига оид сўз (сифат) 
ясаши керак эди. Бироқ, 
сохтан
феъли билдирадиган ҳаракат 
(қуриш, ясаш , яратиш ҳаракати) фақат инсон (шахс) 
бажарадиган ҳаракатдир. Демак, шу феълнинг сифатдош 
шакли бўлган 
„соз“
ва унинг ёрдамида ясалувчи сўзларда
73
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳам ҳамма вақт „шахс“ тушунчаси мавжуд бўлади, шу 
туфайли уларнинг ҳаммаси шахс отлари бўлади. Ўзбек 
тилидаги 
-соз
қўшимчаси ёрдамида ясалган сўзларнинг ҳам 
ҳаммаси худди шундай хусусиятга эга.
-фуруш
аффикси. Бу сўз ясовчи ҳам асли тожик тилидан 
ўзлашган сўзлар таркибида бўлиб, „сотмоқ“ маъноли 
фурўхтан
феълининг ҳозирги замон сифатдоши шаклидир. 
Шу хусусият асосида 
фуруш
тожик тилида сўз ясалиш 
асосидан англашилган нарсани сотувчи, шу нарса билан савдо 
қилувчи маъноли қўшма отлар ясайди: 
билетфуруш, ватан-
фуруш, виждонфуруш
ва б. Бундай сўзларнинг анчагинаси 
ўзбек тилига ўзлашган. Кейинчалик эса 
фуруш
ўзбек тилида 
ҳам янги сўз ясайдиган бўлган, яъни ўзбек тилининг сўз (шахс 
оти) ясовчи қўшимчасига айланган. Масалан, 
дўппифуруш,
чопонфуруш, кўкатфуруш, эскифуруш
сўзлари.
Ўзбек тилида „сотувчи“ деган маънони аниқ ифодалай- 
диган шахс оти ясовчи қўшимча йўқ эди. Бу ҳол 
-фуруш
қўшимчасининг ўзбек тилида шахс отининг махсус бир типи- 
ни ясовчи сифатида қўлланилишига йўл очган омиллардан 
биридир. Унинг ёрдамида ҳосил қилинган сўзлар у қадар 
кўп эмас. Лекин имконият бўлган ҳолларда ундан фойдала- 
ниб, янги-янги сўзлар ясайвериш мумкин бўлаверади. 
Масалан, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини билдирувчи