Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

-гич
кўшимчасидир ва у сермаҳсул сўз 
ясовчи ҳисобланади. Қуйидаги мисоллар 
-гич
аффикси ёрда- 
мида янги-янги сўзлар ясалиши давом этаётганлигини аниқ 
тасдиқлайди: ... 
зинадан кўтарилишни зарур кўрмади-да,
кўтаргичга кириб тугмани босди. („Туркистон “ газ.) Бироқ. ҳар
бир ўтирғичда бир-бирига чирмашиб, ялаб-юлқашиб ўтирган
жуфтларни кўриб, уят-номусдан юролмай қолдим. („Туркистон “
газ.)
... 
хоҳламасаларингиз нусха кўчиргичдан чиққан қўлёзмани
сизларга бажонудил бераман. ( ,Халқ сўзи“ газ.) Рафиқаси бўшаб
қолган музлатгични қарсиллатиб ёпди. ( ,Ўзб. овози“ газ.)
Туманнинг бир чеккасидаги тўйхонада ўрнатилган каттакон
кучайтиргичлардан таралаётган шовқинҳам... тун сокинлигини
бузарди. (Н. Аминов)
Бошқа қўшимчалар билан ҳосил бўлган асбоб-қурол бил- 
дирувчи сўзлар кам миқдорда бўлиб, улар таркибидаги ясовчи 
қўшимчалари ўз вазифасини тўхтатган, шундай маъноли от 
ясаш учун қўлланмайди — маҳсулсиз қўшимчага айланган.
Жой номини билдирувчи от ясовчилар
Ҳозирги ўзбек адабий тили луғати (лексикаси) таркибида 
қуйидаги аффикслар ёрдамида ясалган ўрин-жой билдирувчи 
отлар бор: 
-лоқ
(
қумлоқ, тошлоқ, ўтлоқ), -зор (гулзор, дарахт-
зор, лолазор...), -истон (гулистон, қабристон...), -дон (туздон,
сиёҳдон, кулдон...), -хона (дарсхона, чойхона, қўйхона...), -гоҳ
(сайилгоҳ, сайргоҳ), -лик (ботқоқлик, жарлик).
Булардан 
-лоц, -зор, -истон, -дон, -лик
қўшимчалари 
деярли маҳсулсиз ясовчиларга айланган ва қандай маъноли 
отлар ясаганлиги адабиётларда қайд этилган.
Буларнинг маҳсулсиз қўшимчаларга айланиши асли 
қандай хусусиятли сўзлардан жой номини билдирувчи сўз 
ясаганлиги билан изоҳланади. 
-лоқ
қўшимчаси бирор нарса 
кўп бўлган, ерни қоплаган жой маъноли сўз ясаган: 
қумлоқ,
тошлоқ
каби. Ана шундай сўзлар ясалишига асос бўладиган 
янги сўзлар пайдо бўлмаётганлиги сабабли 
-лоқ
қўшимчаси 
билан янги сўз ясалиши ҳам йўқ. 
-зор
қўшимчаси ҳақида 
ҳам шуни айтиш мумкин. Агар бу қўшимчалар ёрдамида сўз 
ясаш учун асос бўла оладиган янги-янги сўзлар юзага келса, 
улардан мазкур қўшимчалар ёрдамида янги сўзлар ясалиши, 
бу қўшимчалар ўз вазифасига киришиши — маҳсулли қўшим- 
чаларга айланиши мумкин.
90
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

-хона, -гоҳ
қўшимчалари, гарчи сермаҳсул бўлмаса-да, 
ҳар ҳолда ўз вазифасини тўхтатмаган, улар билан янги сўз 
ясаш жараёни давом этмоқда, бинобарин, улар маҳсулли 
аффикслардир.
-хона
аффикси. Бу аффикс (аффиксоид) сўз ясалиш асо- 
сидан англашилган нарса билан боглиқ ҳолда амалга оши- 
риладиган иш-фаолият жойини билдирувчи отлар ясайди: 
дарсхона, ишхона, тўйхона, сомсахона, цуртхона
каби. 
-хона
аффиксининг худци шу хусусияти асосида кейинги вақтларда 
ваколатхона, элчихона, гримхона, консулхона, почтахона,
туғуруқхона, қабулхона, қўриқхона, ҳушёрхона, тажрибахона
каби сўзлар ясалди.
Айтиб ўтдикки, 
-хона
ёрдамида ясалган сўзлар у қадар 
кўп эмас. Бунинг сабаби ҳам унинг ўзига хос хусусияти билан, 
яъни сўз ясаш имконияти билан боғлиқ.
Маълумки, бу аффиксоид асли луғавий маъноли 
хона
сўзидан келиб чиққан. Хона эса атрофи, усти берк жой 
бўлади. Худди шу белги-хусусият таъсирида 
-хона
қўшимчаси 
бирор нарсага мўлжалланган ҳар қандай жойни эмас, балки 
асосдан англашилган нарса амалга ошириладиган хона (уй, 
бўлма ва ш. к.) ни билдирувчи отлар ясайди. Масалан,