Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

7 — А. Ҳожиев
97
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Сифатлар шахс ёки предметнинг турли хил: ранг-тус, маза- 
таъм, характер-хусусият каби жиҳатдан бўлган белгиларини 
билдиради. Шунга кўра, қандай турдаги сифатларга қўшилишига 
кдраб, 
-лик
аффикси ёрдамида ясалган белги отларининг маъноси 
янада конкретлаигуви мумкин. Масалан, 
шод, тинч
каби сўзларга 
қўшилиб, асосдан англашилган белги номини билдиради: 
июдлик,
тинчлик, эркинлик, хурсандлик, тенглик, танглик, очлик, тўқлик
каби; шахснинг характер, хусусияг, қилиқ жиҳатидан белгисини 
билдирувчи сифатлардан ясалган отлар асосдан англашилган 
характер-хусусият, қилиқ, хатти-ҳаракат номини билдиради: 
олифталик, эзмалик, айёрлик, ахлоқсизлик, аҳиллик, бачканалик,
жасурлик, камтарлик, лаганбардорлик, ношукурлик, хиралик,
эркалик, ўжарлик, ҳовлиқмалик
ва б.
-лик
аффикси рус тилидан ўзлаштирилган сифатлардан 
ҳам белги оти ясайди: 
объективлик, актуаллик, принципиаллик,
принципсизлик
ва бошқалар.
Рус тилидан калька йўли билан ўзлаштириш жараёнқца ҳам 
-лик
аффикси ёрдамида ясалган кўпгина белги отлари юзага 
келди: 
аъзолик, муаллифлик, кишилик, сафарбарлик, ҳаваскорлик,
ўриндошлик, ҳафталик, беш йиллик, шанбалик
ва бошқалар.
Маълум бўлдики, 
-лик
қўшимчаси ёрдамида сифат, 
равишлардан ясалган сўзлар ҳам кўп микдорни ташкил этади 
ва бундай сўзлар ясалиш жараёни давом этмоқда. Сабаби — 
бундай отлар ясалишига асос бўладиган сўзларнинг кўплиги 
ва янги-янгиларининг пайдо бўлаётганидир.
Оғзаки нутқда, шунингдек, ёзма манбаларда ҳам феълнинг 
ҳаракат номи шаклининг 
-лик
қўшимчаси билан қўлланиши 
ҳоллари учрайди: 
бормоқлик, боришлик
каби:... 
ўзлари эришган
барча яхшиликларга бошқаларнинг эришмоқликларини ҳам
соғинадилар . (Газетадан)
Айрим ишларда бу ҳолни ҳам от ясалиши деб қарайдилар. 
Аслида эса бу ҳолни, ҳозирги ўзбек адабий тили нуқтаи 
назаридан, 
-лик
аффиксинияг ортиқча қўлланиши деб 
баҳолаш керак1.
-чилик аффикси.
Бу аффикс шахс оти ясовчи 
-чи
ва 
мавҳум от ясовчи 
-лик
аффиксининг бирикувидан ҳосил 
бўлган аффиксдир (-
чи+лик
—-
чилик
). У, асосан, отлардан, 
шунингдек, белги билдирувчи сўзлардан қуйидаги маъноли 
отлар ясайди:
1 
-лик
аффикси сифат ясаш вазифасига ҳам эга. Бу ҳақца „Сифат 
ясалиши тизими“ баҳсида фикр юритилади. 
‘ '
98
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1. Сўз ясалиш асоси билдирган нарса (шахс)ларга хос 
ўзаро муносабат, шу муносабатни акс эттирувчи хатти- 
ҳаракат, фаолиятни билдирувчи отлар ясайди: 
қўшничилик,
қудачилик
(
қуда-андачилик
), 
қариндошчилик (қариндош-
уруғчилик), ошначилик
(
ошна-оғайничилик
) каби: 
Яхши қуш-