Атм окда. Ги тлер ч и лар Герм ани яси ни нг сўнгги кунлари

« А Н Ж Е Л А  — А Л Е К С Г А .
Мюнхендан.
РХ С А маҳаллий бўлимига юқори мансабли СС офи- 
церлари ўз машиналарида келиб туришади. Б у ерда 
улар бошқа машиналарга, кўпинча француэ ва америка 
автомобилларига ўтириб, Швейцарияга жўнайдилар. Ке- 
ча кун бўйи бешта ана шундай машина 
Швейцарияга 
жўнаб кетди.
Манбаи — чегара 
райони автомобилларига 
техника хизмати кўрсатувчи мастер.
А Н Ж Е Л А к
«ТО М АС — А Л Е К С Г А .
Лейпцигдан.
Банк ҳар куни савдо учун Испания банкларига — 
уларнинг аниқ номини ҳали билолганимиэча 
йўқ — 
каттагина суммада пул жўнатмоқда. Партиянинг оддий 
аъзолари ёки уларнинг хотинлари ЮО 000 маркадан то 
400 000 маркагача 
пул топширмоқдалар. 
Аниқланган 
маълумотларга қараганда, бу пуллар уларники бўлиши 
мумкин эмас.
Манбаи — банк кассири.
ТО М А С ».
У Совет разведкачисининг 
раҳбари — Алексга етиб 
келгаи бу маълумотлариинг ҳаммаси 
иложи борича 
синчиклаб 
қантадан 
текширилди. 
Қайта 
текшнриш 
олинган хабарларнинг 
тўғрн эканлигини 
исботлади. 
Шундан сўнг улар танишиб чнқиш учун Д М К ' аъзола- 
рига жўпатилди.
Раэведка раҳбари яқин кунлар ичида ғоятда мурак- 
каб топшириқ олишипи тўғри тахмин қилгап эди, чуп- 
ки жуда қиэиқ, хийла чалкаш, кўп жиҳатлари ноапиқ 
бир манзара рўн бераётган эди— Ҳар эҳтимолга 
қарши, — дедп у 
ўз секретарп- 
га, — радио билап боғланипг. Улар Юстас учун махсус 
эшиттприп] тайёрласннлар. Аниқ ҳеч ннма денилма- 
син — топшириқни кутсин. Негадир 
меп топшнриқни
1 Д аелат М уд о ф д а Комитетм.
1
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

у бажарса керак дсган ншончдаман. \а, фақат угина 
бажара оладн ва бу унга берилган энг сўнгги топши- 
риқ бўлса ксрак деган умиддаман.
*^1945 нилнинг 
январнда руслар 
Краковга кнриб 
борган ва жуда синчиклаб миналаштирилгап шаҳарни 
омон 
сақ.паб қолганларидан 
кейин, Кальтенбруинер 
ана шу қасд олиш актипи бажарншга жавобгар булган 
гестапо шарқин бошқармасининг убефи Крюгерни ҳу- 
зурига олиб келишларини буюрди.у,
Кальтенбруннер генералнинг 
са.побатли юзига ти- 
килгапча узоқ вақт индамай турди, кейин аста сўради:
— Узингизни оқловчп — фюрерни ишоптира оладп- 
ган бнрорта объектив далилингиз бормн?
Бесўнақай, аммо кўринишидан очиқ кўнгилли Крю- 
гер бупдай саволни кутган ва унга жавоб ҳам танёр- 
лаб қўйган эди. Аммо у бнр тўда ҳис-тунғуларни из- 
ҳор этишга мажбур бўлди: СС на партиядаги ўн беш 
нпллик хизмати давомида актёрлик санъатннп ҳам эгал- 
лаб олган эдн. Узини бутунлай оклаш мумкнн бўлма- 
ганидек, саволга ҳам дарҳол жавоб 
қантарнш керак 
эмаслигннн Крюгер яхшп биларди. У юрпш-туришида 
ҳар вақт ва ҳар ерда бнр чизиқдан чиқмасдп — у ҳатто 
уйнда ҳам бутунлан 
бошқа одам бўлиб қолганлнгннн 
англаб қолардй. У яна бир нарсанн сездн: баъзан тун- 
да уйғопнб кетнб, кўзн юмуқлигича сукунатга қулоқ 
солнб ётардп: наэарнда ана шу қоронғи хонада ҳам 
кпмдир совуққонлик ва вазминлик билан муттасил ку- 
затиб тургандек туюларди. Аввал у баъзан хотини билаи 
суҳбатлашарди, суҳбатлашганда ҳам тунда, ппчнрла- 
шиб гаплашарди, лекин махсус техннка ривож топншн 
билан, — Крюгер эса бундан техниканинг муваффақн- 
ятларшш 
бошқалардан кўпроқ 
биларди, — у баъзан 
хаелига келадиган фнкрларнп бутунлай гапирмайднган 
бўлди. Ҳатто хотини билан ўрмонда сайр қилиб юрга- 
ннда ҳам нндамасди ёки майда-чўйдалар ҳақнда га- 
лирарди, чункп марказда бнр кнлометр ёкн ундан ҳам 
нарндагн гапларнп ёзиб олувчи аппарат ихтиро қилнн- 
ганга ўхшардн назарида.
Шундан қилнб, у аста-секнн ўзгара бордн. Аввалгн 
Крюгер бутунлан ғоннб бўлнб, унинг ўрнига ҳаммага 
таниш ва ташқп кўрнннши мутлақо ўзгармагап кншн
я
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қиёфасида ҳеч кнмга ташпн бўлмаган, ҳаҳнқатнн аи- 
тнш у ёқда турснн, ҳатто ўйлашга ҳам ж уръат эта ол- 
майднган яигм киши лайдо бўлганди.
—■
йўқ, — жавоб қайтардл Крюгер, қошини чими- 
риб, нчдан жўшиб келган хўрсинншнни аранг босиб,— 
ўзимни оқлаш учун етарли далил йўқ... Бўлишн ҳам 
мумкин эмас. Л\ен— солдатман, уруш урушлигича қо- 
ладн, мен ўзимга енгнллнк берилишинн кутмайман.
У ўз ролини аниқ ижро эгарди. У бпр нарсани ях- 
шн бнлардн— ўзнга нисбатан қанчалпк бераҳм бўлса, 
Кальтенбруннер қўлндаги қурол шупчалнк ўтмаслаша- 
ди. Ов итнни қуённинг қочиши 
қутуртиради-да, ахнр. 
Крюгер, агар қуён қочман, оёғинн кўтариб ётнб олса, 
нтлар мнма қилншини билмасди, албатта: аммо СС- 
даги муносабатларни аннқ билардн: у ўзини ўзи қан- 
чалнк саваласа, қаршилнк кўрсатмай, анбнн энммаси- 
га олса, Кальтенбруннер (ёки упинг ўрнида кимки бўл- 
масин) шунчалик юмшайдн.
— 
Хотннчалиш бўлманг, —- дедн 
Кальтенбруннер, 
лапирос тутатар экан, шунда Крюгер ўз хатти-ҳарака- 
ти бутуилай тўғри эканлигинн тушуидн: у ўзига ўзи 
қойил қолди.— Муваффақиятсизлик яна такрорланмас- 
лиги учун ҳаммасини аналиэ қилнб кўриш лоэим.
— Обергруппенфюрер, айбим чексиз эканлигини Ту- 
шунаман. Лекин штандартеифюрер Штирлицни тниг- 
лаб 
кўришингизни истарднм. У бизнинг операциямиэ- 
дан тўла хабардор бўлиб, ҳаммасн астойдил ва синчнк- 
лаб тайёрланганлигига 
гувоҳлнк 
беришн мумкин, — 
деди Крюгер.
— Штирлиининг операцияга 
қандан алоқаси бор 
эди?— деди Кальтенбруннер елкаснни қисиб.— У раз- 
ведкадан, Краковда бошқа масалалар бнлан шуғуллан- 
ган бўлса.
— Унинг Краковда йўқолгап Ф А У бнлан шуғулла- 
нишнпи бнлардим, аммо қайтиб келгач репхсфюрерга 
ёки сиэга ишнп қандай бажарганимиз ҳақнда ахборог 
берар деган 
умндда, операциямнзнинг икир-чикирла- 
ригача таннштиришни ўз бурчнм деб билдим. Мен снз- 
дан қўшимча кўрсатмалар кутдим, лекин ҳеч ннма ол- 
мадим.
— Бу операция бнлан танишнш лоэим бўлган кп- 
шилар рўйхатида Штнрлиц бормиди?
— Билмадим.
9
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Кальтенбруннер котибннн чақирнб, унга деди:
— Марҳамат қилиб, олтинчп бошқармадан Штир- 
лнц «Шварцфайер» 
операцияснни 
амалга оширувчи- 
лар рўйхатига кирнтилган эканмн ёки йўқми, шуни бн- 
либ келпнг.
Котиб чиқиб кетгач, Штирлицни жуда барвақт зар- 
бага рўпара қилаётганини тушуниб, Крюгер орқага че- 
кинди.
— Ҳамма айб менинг ўзимда,— давом эттирдн 
у 
сўзини бошини эгнб — Мабодо 
Ш гирлицни 
жааолай- 
диган бўлсангиз мен қаттнқ нзтиробда қоламан: мен 
уни соднқ курашчи сифатида жуда ҳурматлайман. Менн 
оқлаш мумкин эмас, мен ўэ айбнмни фақат жанг май- 
донида қон билан ювишим мумкпн.
— Б у ерда душманларга 
қарши ким 
курашади?! 
Менми?! Бир ўзим-а?! Ватан ва фюрер учун фронтда 
ҳалок бўлишдан осон нарса йўқ! Бу ерда, бомбалар 
остида яшаб, бадбахтлар уруғини қурнтиш мушкулроқ! 
Бу ерда фақат жасорат эмас, ақл ҳам 
керак! Уткнр 
ақл керак, Крюгер!
Крюгер фронтга жўнатнлмаслнгини 
дарҳол фаҳм- 
лади. Фронтга жўнатплишдан даҳшатлироқ жаэо йўқ. 
Рус ўқлари ёғилиб тургани учун эмас — фронтда 
у, 
табний, команднрлик лавозимнда бўлади, — балкн бош- 
ка сабаблар туфайли 
даҳшатли: армия 
офицерлари 
СДнинг собиқ ходимларннн қанчалнк ёқтирмаслигнни 
жуда яхши билади. Улар С Д ходимларини партия су- 
дн ёки ҳарбий трибуналга рўпара қилиш учун баҳона 
излардилар — ана унда раҳм-шафқат кутиш амри ма- 
ҳол, фронт қонунлари — ўлим қонунларидир...
Котиб эшнкни астагнна очиб, бир неча юпқа пап- 
кани Кальтенбруннер столи устига қўйди. Кальтенбрун- 
нер папкаларни варақлаб, ҳанрон бўлгандек «ҳм-ҳм» 
деб қўйди, кейин:
— Раҳмат. Энди Штнрлиц Краковдан қайтиб кел- 
гач раҳбарлар ҳузурига кнрганмн 
ва борди-ю кирган 
бўлса, кимнинг ҳузурига, марҳамат қилиб шуни аниқ- 
ланг. Суҳбат пайтида у қандай масалалар устида тўх- 
таганлигнни ҳам билннг.
— Мен ҳар эҳтимолга қарши аниқладчм бунн, — 
жавоб берди котиб. — Иўқ, Штирлиц қайтиб келишп 
биланоқ Москва учун ишлаётган передатчикнн аниқ- 
лашга кнрншиб кетган...
Ю
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Краковда абвер полковииги Берглипг ўзини фронтга 
жўнатишни сўраб генерал Нойбут билап қилган суҳбат- 
ли яшнринча эшитгаии Крюгернинг 
ёдига тушди. 
У
худдн ўшапи такрорламоҳчи 
бўлди: 
Кальтепбруннер
ҳамма шафҳатснз кишилар 
сингарн ғоятда таъсирчан 
одам-ку, деган фикр йилт этиб ўтди хаёлидан.
— Обергруппенфюрер, 
ҳар ҳалай 
менн фронтга 
юборишнн сўрайман сиздан.
— Хотинчалиш бўлманг, 
ўтпринг, — деди Кальтен- 
бруннер. — Бугун дам 
олишингиз 
мумкин, эртага эса 
операция ҳақида ҳаммаснни 
батафспл ёзиб бераснэ. 
Кейин сизни қаерга юборншнн ўйлаб кўрамиэ... Одам 
кам, нш эса кўп, Крюгер. Ҳа, пш ннҳоятда кўп...
Крюгер кетгач, Кальтенбруннер 
котпбни чақириб, 
бундан деди:
— Штирлнцга тегпшли кейингн иккн-уч йнл ичнда- 
ги ҳамма маълумотларнп тўплаб берннг, аммо Шел- 
ленберг билмасин буни. Ваҳима кўтарнлмасин: Штир- 
лпц қнмматли ходнм ва жасур 
одам, унннг устндан 
шубҳа туғнлмаснн. Бу шунчакн ўртоқларча ўзаро тек- 
ширпш, холос. Ҳа, антгандек, Крюгер ҳақида буйруқ 
танёрланг: биз унннг Прага 
гестапосн бошлигининг 
ўринбосари 
қплнб жўпатамиэ — у 
ер 
нш қайнаган 
жой...
— Снз қандай 
фнкрдасиз, пастор1, ннсонда инсо- 
нийлик хусусиятн кўпми ёки ҳанвонийлик хусусиятимн?
— Унланманки, инсонда уииси 
ҳам, буниси ҳам 
баб-баравар.
— Бундай бўлнши мумкнн эмас.
■
— Ф ақат шундай бўлнши мумкнн.
— йўқ, бундай эмас.
■
— Акс ҳолда бу хусуснятлардан бири аллақачон ус- 
тун чиққан бўларди.
— Руҳий дуиёпи нккиламчи ҳисоблаб, пасткашлик- 
нн далнл қилпб олгансизлар деб бнзга 
таъна қила- 
сиэ. Руҳин дунё ҳақнқатан ҳам иккиламчидир. Руҳий 
дунё моддин хампртурушдан ўсиб чиқади.
— Хўш, ўша хамиртурушингиз нпма?
— Шуҳратпарастлик. Уни 
снэ фаҳш деб атанспэ,
1 П а с 7 о р — руҳоний.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

мен эса уни хотннлар бплан ётиш ва уларни севншдан 
иборат соғлом нстак деб атайман. Бу — уз ишингиэда 
бнринчи бўлишга царатилган соғлом интилиш. Бундай 
ннтнлишснз ннсоипятнинг бутун тараққиётн тўхтаб қол- 
ган бўлур эди. Инсоинят тараққнётнни тўхтатиш учун 
черков озмунча куч сарфламади. 
Черковнинг қайсй 
даври ҳақида гагшраётганимнп тушунаётган бўлсангиз 
керак?
— Ҳа, ҳа, албатта, биламан у даврнн. Ж уд а яхши 
бнламан у даврнн, аммо яна бошқа нарсани ҳам била- 
ман. Сизнннг инсонга нисбатан муносабатпнгнз билан 
ннсонга нисбатан фюрер тарғиб қнлаётган муносабат 
ўртасида фарқ йўқлнгннн ҳам кўрмоқдаман.
— Шундайми?
— Шундай. У пнсонга нээат-нафснни қонднрмоқчи 
бўлган шантон деб қарайдн. Соғлом, кучли, ўзн учун 
ҳаёт маконнни боснб олишнн нстаган шайтон деб қа~ 
райдн.
— Снз қанчалик 
ноҳақ эканлигингизни 
тасаввур 
қилмаётирсиз, чункн фюрер ҳар бир немисга оддий шай- 
тон эмас, балки малла соч шайтон деб қарайди.
— Спз эса умуман ҳар бир ннсонни шайтон ҳисоб- 
лайснз.
— Мен инсон нимадан пайдо бўлган бўлса ўша деб 
ҳисоблайман. Иисои эса маймундан келнб чиққак. Май- 
мун эса асл моҳиятн билан ҳайвондир.
— Б у масалада сиэ бплан келиша 
олманмиз. Сиз 
инсоннинг маймупдан келиб чнққанлигнга 
ишонасиз; 
аммо қайси бир маймундан келнб чиққанлигнни кўрма- 
гансиз ва ўша маймун сизнинг қулогннгизга бу хусус- 
да ҳеч нима деб пичирлаган эмас. Буни ўэингиз сезиб- 
пайқаб турган эмассиз аа бундай қила олмайснз ҳам. 
Ҳа, сиз бунга ишонасиэ, чунқи бу ишонч снэнинг маъ- 
навнй дунёингизга мосдмр.
— Хўш, худо ннсонни мен 
яратднм, деб сизнннг 
қулогингизга пичирлаган эднмн?
— Албатта, менга ҳеч кнм ҳеч нима деган эмас, ин- 
чунун, худо борлигини сизга исбот қила олмаймаи ҳам, 
бунн исбот қнлнб бўлмайди, бунга фақат ншониш мум- 
кин. Сиэ маймунга ишонсангиэ, мен худога ишонаман. 
Сиз манмунга ишонаснз, чунки бу ишонч сиэнинг маъ- 
навий дунёнгизга мос, мен эса худога ишонаман, зеро 
бу менннг маънавий дунёмга мос.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— Ш у жойда сиэ цартаии 
бошқача чийладппгиэ. 
Мен маймунга ишонмайман. Мен инсонга ишонаман.
— Маймундан келнб чнққан инсонга денг. Сиэ цн- 
сон қиёфасидаги маймунга ишонасиэ, мен эса ннсон 
вужудидаги худога ишонаман.
— Худо ҳар бнр инсонда мавжуд деб уйлайсиэми?
— Албатта.
— Фюрер 
вужудида 
ҳамми? 
Геринг, 
Гиммлер- 
да-чи?
— Сиэ мушкул савол бердингиз. Бнэ снэ билан нн- 
сон табнати ҳаҳида суҳбат ҳиляпмиэ. Албатта, бу яра- 
масларшшг ҳар бнри вужуднда гуноҳга ботган парн 
нзини топнш мумкин. Лекин, афсускп, уларнинг бутун 
табиати шафҳатсиэлик, эарурат, бўҳтон, аблаҳлик, эў- 
равонлик конунларига шунчалнк 
бўпсуннб кетганкп, 
амалда инсонийликдан асар ҳам қолмаган. Аммо мен 
дунёга келган 
инсон албатта маймун авлоди бўлнш- 
дек тоқн лаънатга дучор эканлнгнга ишонмайман.
— Нега маймун авлоди бўлиш тоқи лаънат экан?
— Мен ўэ тнлнмда гапираётярман.
— Бинобарин, маймунларнн йўқ қилнш ҳақида ило- 
ҳий ҳопун чнҳарнш керак экан-ла?
— Йўқ, ҳожатн бўлмаса керак.
— Сиэ доим нлоҳий баҳоналар топнб мени қинна- 
ган масалаларга жавоб берншдан ҳутулнб ҳолмоҳда- 
сиз. Сиз «ҳа» ёки «йўҳ» деб жавоб бермаётирсиз, имон 
қидирган ҳар бир киши эса аниҳлнкни 
яхши кўрадн, 
бннобарин, у «ҳа» ёки «нўқ» деб жавоб беришни афза.т 
билади. Сизда 
«ҳа» деган сўзннмг «ҳа йўқ», «йўғ-э», 
«ундай бўлмаса керак» каби ва бошқа фразеологик кў- 
ринишлари мавжуд. Ш у сабабли мен сизнинг усулингиэ- 
дан эмас, балкн кўпроқ амалиётингиздан чўчиб қолдим.
— Снзга менинг амалиётнм ёқмас экан. Тушунар- 
ли... Шунга қарамай, снэ амалда концлагердан меннпг 
олдимга қочиб келгансиз-ку. Хўш, бунн қандай бир- 
бирига боғлаш мумкин?
— Бу нарса сизиииг ҳар бир кшиида илоҳийлнк 
ва маймунлнк хусусиятлари мавжуд деган фнкрннгиз- 
ни яна бир марта исбот қнладн, холос. А.гар менда фа- 
қат нлоҳийлик хусусиятларн 
мавжуд бўлганда, мсн 
смзга мурожаат қилмаган 
бўлар эднм. Унда қочмас 
эдим, эсэсчн жаллодлар 
қўлида ўлиб кетаверарднм. 
уларда ннсонннлнк ҳиссини уйғотнш учун бир чаккага
13
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

урсалар иккинчисини 
ҳам тутнб турардим. Борди-то, 
сиз уларнинг ҳўлига тушиб қолгудек бўлсангиз, иккин- 
^
чи чаккангизни тутиб турардингиэми ёки муштдан ўэин- 
гизни олиб қочардингизми?
— Иккинчи чаккани тутиб туриш деганингиз ни- 
ма ўэн? 
Сиз яна тимсолий 
ривоятни нацистларнинг 
мавжуд давлат машипасига кўчираетирсиз. Ривоятда 
чаккани тутиб бериш бошқа гап. Юқорида айтганим- 
дек, бу ривоят инсон ор-номусннинг ифодасидир. Аммо 
иккинчн чаккангни тутасапми ё йўқми деб суриштнриб- 
петиб ўтирмай иш 
кўрадиган машина 
остнга тушиб 
қолнш — бошқа гап мутлақо... Принцип жнҳатдан, ўз 
ғояси моҳияти билан ор-нпмуен бўлмаган машина ос- 
тига тушиб қолиш деган гап бу... Инчунун, машинага, 
йўлда ётган тошга ёки олдингиэни тўсиб турган девор- 
га жондорга қилган муомалани қилмайсиз, албатта.
— Пастор, маъэур тутаснз, — балки бу нарса снз- 
нинг сирингиздир, аммо фрау 
Айзенштадтнинг менга 
айтишнча... Эҳтимол, у нотўғри айтгандир-у, шу сабаб- 
ли сизга бу саволни беришга ҳаққим нўқдир... Ҳалиги, 
сиз бир вақтлар гестапода бўлганмисиз?
— Сизга нима ҳам дейишнм мумкин? Ҳа, у ерда 
%
бўлганман...
— Тушунарли. Бу масала сиэ учун кўнгнлснз бўл- 
ганлиги сабабли у ҳақда гаппрмоқчн эмассиз. Аммо, 
пастор, сиэнингча уруш тамом бўлгач қавмингиз сиз- 
га ишонмай қўймасмшдш?
— Гестапода ўтнрганлар озмунчами?
— Пасторни гестаподан 
қайтнб чнқмаган маҳбус- 
лар камераларига айғоқчи сифатида киритганлар де- 
ган мишмишни қавмларингизга 
етказишса-чи? Сизга 
ўхшаб гестаподан қутулиб қолганлар миллиондан бит- 
та-иккита-ку... У чоғда қавмингизнинг сиэга ишониши 
қийин бўлса керак... Хўш, ана шунда ҳақиқату адолат- 
ни кимларга тарғиб қила оласиз?
— Албатта, ннсонга шу 
каби усул билан таъснр 
этиладиган бўлса, истаган одамни нобуд қилиб юбо- 
риш мумкин. Шундан хол юз берса, менинг аҳволим 
танг бўлиши тайин гап.
— Хўш, унда нима бўлади?
— Ундами? Рад этиш лозим. Иложи борича рад 
к 
этаман, қулоқ солгунларнча рад этавераман. Қулоқ 
солмай қўйсалар— тирик мурдага айланди деяверинг.
14
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— Тирик мурдага дейсизми? 
Демак, жонли одам 
бўлнб қолаверар эканснэ-да?
— Худога аён у ёғи. Қолсам 
қолавераман-да.
— Сиэнинг динингиз одамнинг ўз жонига қасд қи- 
лишига қарши-ку?
— Шунинг учун ҳам мен ўз жонимга қасд қилмай- 
ман.
— Тарғиб 
қилиш 
имкониятидан 
маҳрум бўлгач, 
нима қиласиз?
— Тарғиб қнлсам ҳам, эътиқод-имонимга содиқ қо- 
лавераман.
— Нима сабабдан ўзингиз учун бошқача йўлни, ма- 
салан, ҳамма билан бирга меҳнат қилиш йўлини тасав- 
вур қила олмайсиз?
— Сиэ «меҳнат қилиш» деб нимани назарда тутаснз?
— Ақалли илм-фан қасрини қурмоқ 
учун тош та- 
шишни.
— Агар илоҳиёт факультетини битирган киши жа- 
миятга тош ташиш учун керак бўладиган бўлса, сиз би- 
лан гаплашиб ўтиришимнинг ҳожати йўқ экан. У чоғда, 
концлагерга қайтиб бориб, крематорияда кул бўлганим 
маъқул.
Т  
— Мен борди-ю деган маънода савол беряпман, хо-
лос. 
Мени 
сизнинг қандай тахмин 
қилишингиз — 
дейиш мумкинки, фикрингиэнинг бўлажак мажмуи қи- 
эиқтирмоқда.
— Қавмга дин ақидаларини тарғиб қилувчи воиз- 
ни бекорчи ва муттаҳам деб ўйлайсизми? Буни меҳнат 
деб ҳисобламайсиэми? Сиэнинг тушунчангизда фақат 
тош ташиш иш бўлса, менинг фикримча, руҳонийлик 
меҳнати бошқа истаган меҳнатга тенг бўлибгина қол- 
май, айни вақтда алоҳида, муҳим меҳнатдир.
— Мен ўз ихтисосим бўйича журналистман ва ме- 
нинг ёэган нарсаларим нацистлар томонидан ҳам, чер- 
ков томонидан ҳам қораланган.
— Уларни черков оддий бир сабаб учун қоралаган- 
ки, сиэ инсоннинг ўзини нотўғри талқин этгансиз.
— Мен инсонни талқин этган эмасман. Мен Бремен 
ва Гамбург ертўлаларида яшаган ўғри ва фоҳишалар 
оламини ёритганман. Гитлерчилар давлати уни олий 
ирққа нисбатан жирканч бўҳтон деб атаган бўлса, чер-
к  
ков инсонга ннсбатан бўҳтон деб билди.
— Биз ҳаётий ҳақиқатдан қўрқмаймиз.
15
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— й ўқ, цўрқасиэ! Мен 
шу одамларнинг черковга 
қатнашга уринганлигини, черкоп эса уларнн кўкрагидан 
птарганини кўрсатгандим; уларнн қавмлар ҳандаган- 
лар, пастор эса қавмларга қаршн чпқа олмасдн.
— Албатта, қарши чиқа олмасдп. Мен снзни қақи- 
қат учун қоралаётганнм нўқ. Ҳа, ҳа, сиэни ҳақиқатни 
кўрсатганлигингиэ учун қоралаётганим йўқ. Инсоннпнг 
истиқболи масаласпда фикримиэ бир-бирига тўғри кел- 
маётир.
— Пастор, 
бераётган жавобларингнэга 
кўра сиз 
пастор эмас, балки сиёсатчига ўхшаб кетаётганингиэни 
сеэмаётирсизми?
— Сиз менда ўзипгизга маъқул тушган томоннигина 
пайқаётирсиз. Сиз менда фақат бир томонни ташкил 
этувчп сиёсий қиёфани кўрмоқдасиэ. Худдн шу тариқа 
логарифма чиэғичини мих қоқадиган иарса деб ҳисоб- 
лаш мумкин. Тўғри, логарифма 
чизғичи 
билан 
мнх 
қоқиш мумкин, 
унда маълум ҳажм ва 
оғирлик бор.
Аммо бундай қилпш предметнинг ўнинчи, йигирманчи 
функциясини тўгри варпантигнна бўлнб, аслини олган- 
да логарифма чизғичи фақат мих қоқишга эмас, бал-
ки ҳнсоблашга мўлжаллангаи. 
^
— Пастор, мен савол берсам, сиз унга жавоб бе- 
рнш ўрнига менннг вужудимга мих қоқяпснз. Сиз ғоят- 
да усталик билан менн савол берувчидан жавоб қайта- 
рувчига айлантирнб юборяпсиз Снэ менн ҳақнқат иэ- 
лончидан шаккокка айлантпряпспз. Хўш, нега снэ жанг- 
да иштирок эта туриб, ундан ташқаридаман дейсиз?
— Буниси тўғри: мен 
жангдаман, ҳақнқатан ҳам 
уруш ичидаман, аммо урушппнг ўэига қарши курашмоқ- 
даман.
— Сиэ материалистларча баҳслашар экансиз.
— Мен материалнст билан баҳслашаётирман.
— Бинобарнн, сиз менга қарши ўз қуролнм бнлап 
курашишингиз мумкнн экан-да?
— Мен бунга мажбурман.
— Қулоқ солинг... 
Қавмингнз манфаатини 
кўзла- 
сангнз, менинг дўстларим билан алоқа боғлашингизни
'>истар эднм. Адресни бераман сизга. Мен ўз ўртоқла- 
рим адреснни сизга ишониб топшираман... Пастор, гу- 
ноҳсиз бандаларни сотмассиз деб ўнлайман...
— Яна бошладингиэми! Мен сизга айтдим-ку, ахир..
14
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Штнрлиц магнитпфон лентасига ёэилган бу баҳсни 
тинглаб бўлншн биланоҳ ўрнидан туриб, дераэа ёнига 
бордн, у кечагина пастордан ёрдам сураган, хоэнр эса 
тнржанганча ўз овозига қулоц солиб, коньяк ичнб, ху- 
мор билан чекиб ўтнрган кишннннг кўзига қарашнн ис- 
тамасди.
— Пасторннкнда 
тамаки 
танқнсмиди? — сўради 
Штнрлиц орқасига ўгирилмай.
У бутун деворни эгаллагаи катта дераза ёнида ту- 
рнб, ҳовлнда қарғаларнинг нон талашаётганини куза- 
та бошлади: уй қоровули иккн қисса оэпқ-авқат олар- 
дн, у қушларни жуда 
севарди. Штирлнцнннг СДдан 
эканлпгнни қоровул бнлмасдн ва коттежнинг гомосек- 
суалистларга ёки савдо корчалонларига қарашли экан- 
лигнга ншончн комил эдн: бу ерга бнронта аёл келмас- 
дн, эркаклар 
ннғилганда эса, 
суқбатлари осойишта 
ўтар, тўйимли ва лаззатлн таомлар торгиларди, кўпроқ 
амернка ичимликлари ичнлардн.
— Ҳа, у ерда тамакмснз қийналднм... Чол жуда эз- 
ма экан, мени бўлса тамакнсмз жоннм бўгзимга кел- 
Ди...
Бу агеитнпнг исми Клаус эди. Уни икки йил аввал 
ншга жалб қнлганлар. Тўгриси ўзи келган: собнқ кор- 
ректор асабнн қптиқловчи воқеалар 
гувоҳи бўлишни 
истарди У суҳбатдошини ўзининг самимий ва кескин 
фпкрлари билан қуролсизлаптнриб, жуда устамонлик 
бнлан иш кўрарди. Унга нш самарали ва тез бнтсни 
учун нстаган 
нарсани гапнрнш рухсат 
этилган эди. 
Штнрлиц Клаусни 
кузатаркан, танишган 
кунларндан 
бошлаб унинг 
қанчалик даҳшатлн 
одам эканлнгнга 
борган сари кўпроқ ншонч ҳосил қила борди.
«Балки у касалднр? — бир кунн Штирлнц хаёлига, 
шундай фикр келди. — Сотқинлнк иштнёқи ҳам ўзига 
хос касаллик. Шуниси қизиқкн: Клаусдек аблаҳ Лом- 
брозонннг^ҳам хаёлига келган э м а с — у мен учратган 
ҳар қандан жиноятчилардан ҳам даҳшатлндир, аммо 
кўринишидан одобли ва ёқимлилигини антмайсизми...»
Штнрлиц столча ёнига 
қайтдн, Клаус қаршнсига 
ўтирнб, жилмайиб қўйдн.
1 Л о м б р о э о Ч е э а р е (1835— 1909) — италиалин псияиатр 
■ а криминалист, 
б у р ж у а
ж и н о ят 
қуқуқш унослигида 
реакцмон 
антропологик оқнм нинг асосчиси.
2 - 2 8 4 2
_ . 
,7
*
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— Хўш ? — сўради у . — Демак, чолнинг алоқа боғ- 
лаб беришига ишонасиамн?
— Хотнржам бўлинг, бу ҳал қилинган масала. Мен 
кўпроқ зиёлилар ва руҳонинлар билан ишлашни яхшн 
кўраман. Одамнинг ўзини-ўэи ўлимга маҳкум этаётга- 
пини кузатиш жуда маза нарса да. Баъзан биронтасига: 
«Тўхта! Аҳмоқ! Қаерга кетяпсан?!» — дегим ҳам келиб 
қоладн.
— йўқ, бундай 
қилиш ярамайди, — деди 
Штнр- 
лиц,— оқилона иш бўлмайди.
— Сизда балиқ консерваси йўқми? Балиқсиз ўлиб 
қолай деяпмап. Ҳар ҳолда, фосфор-да. Асаб ҳужанрала- 
ларнга эарур...
— Мен сизга энг яхши балиқ консерваларини тай- 
ёрлаб қўяман. Қандайини истайсиз?
— Мондагнни яхши кўраман...
— Тушунарли... Қаерники 
бўлсин? Уэямизннкимн 
ёкн...
—
«
ё к и
» , 
— кулди Клаус. — Ватанпарварликка эид 
бўлса ҳам Амернкада 
ёки Францияда 
тайёрланган 
озиқ-овқатни ва нчимликни яхши кўраман...
— Мен сиз учун бир яшик чинакам француз сар- 
дипаларини тайёрлаб қўяман. Зайгун ёғида, эираворлар 
солинган... Ғич-ғич фосфор... Айтгандек, мен кеча сиэ 
ҳақдаги маълумотларни кўриб чиқдим...
— Унга бир мартагина кўэ қирини 
ташлаш учун 
нммалар бермасдим...
— Йўқ, унчалик қизнқ 
змас... Сиэ гапираётганин- 
гнзда, кулаётганннгцзда, жнгар 
оғришидан нолиётга- 
нингизда — кўпроқ таЗссуроэ олади киши, бунинг ус- 
тига сиэнинг жуда мураккаб операцняни амалга ошир- 
ганннгнзни эсласа гаассурогн ундан ҳам кучлн бўла- 
ди... Сиэнинг устингиздаги маълумот материаллар эса 
эерикарли: рапорт ва 
чақувлардан 
иборат. Ҳаммаси 
аралаш-қуралаш: 
сиэнинг бошқалар 
устидан қилган
чақувларингнз, бошқаларнинг сиэнинг устингиэдан ча- 
қувлари... Йўқ, унча 
қизиқарли 
эмас... Бошқа 
жи- 
ҳатдан қизиқ: мен бир нарсани санаб чиқдим, спэнинг 
рапортларингиэ бўйича, спзнннг ташаббусингиз бнлан 
тўқсон етти киши қамоққа олинган экан... Аммо ҳам- 
маси сиз ҳақингнзда лом-мим демаган. Уларни геста- 
лоля боплаб сўроқ қилишганликларига қарамай бирор- 
талари тилга олмаган...
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— Нимага гапиряпсиэ буларни менга?
^
— Билмадим... Таҳлил 
қилишга 
уриняиман чоғи...
Уэ уйидан сиэга жой берган 
кишиларни кенинчалик 
цамоққа олиб кетганларида изтироб чеккапмнсиз ҳеч?
— Узингиэ нима деб ўйлайсиэ?
» 
— Билмадим.
— Ким билади дейснз... Мен 
улар бнлан яккама- 
якка олишувга киришарканман, ўэимни дев деб бнлган 
бўлсам керак. Мени кураш қнзиқтирадн... Кейинчалик 
уларнинг бошига 
нималар тушиши 
қиэиқтирмайдн. 
Ахир кейннчалик 
ўэимиэнинг 
ҳолнмиз нима 
кечадн, 
бошқалар — ҳаммамизннки-чи?
— Буниси ҳам тўғрн, — қўшилншди Штнрлиц.
— Биздан кейин қнёмат-қойим бўлмайдими. Одам- 
ларимизни айтмайсизмн: қўрқпқ, пасткаш, энқна, ча- 
қимчи кишилар. Ҳар бнри, беистисно ҳар бири. Қуллар 
орасида озод бўлиш мумкин эмас... Бу ҳақ гап. Шун- 
дай экан, қуллар орасида энг озод киши бўлнб юрган 
яхшн эмасми? Мен шу ниллар мобайнида руҳин жнҳат- 
дан батамом озодликка эрншиб юрдим...
— Қулоқ солинг, ўтган куни кечқурун пасторннкнга 
у
ким келган экан? — деб сўради Штирлиц.
— Ҳеч ким...
— Тўққиэга яқин...
— Янглишяпсиз, — жавоб берди Клаус, — ҳар ҳол- 
да, сиз номннгиздан ҳеч ким келганп нўқ, у ерда ёлғиз 
ўзим эдим.
— Балки пастор ҳуэурига келгандир... Одамларим 
юэиии кўришолмабдн.
— Пасторнинг уйини назорат қилиб турганмидннг- 
лар?
— Албатта. Муттасил... Демак, 
чолнннг 
сиз учун 
ишлашига имонингиз комилми?
— Ишлайди. Умуман олганда мен ўзимни оппози- 
циячн, нотиқ, доҳийдек 
ҳнс этаман. Одамлар менинг 
иродам, фикрлаш мантиқим олдида бўйин эгадилар...
— Майли. Яшанг, 
Клаус. Аммо 
мақтанчоқликда 
ҳаддан ошиб кетманг. Энди ишга ўтайлик... Яширин бир 
квартирамизда бир неча 
куи яшаб турасиэ... Чункп 
кейинроқ жиддий бир ишга киришишингиэ керак, бу нш
4
менинг соҳамга тааллуқли эмас...
Штирлиц ҳақиқатни 
айтганди: 
бугун гестаподагн
ҳамкасблари Клауснн бир ҳафтага бериб туришнн сў-
19
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

рагал зднлар: Кёльнда ш<ки рус «пианпночнси» қамоҳ- 
қа олинган эмиш. Улар иш пайтнда, радиоаппарат ус- 
»
тида қўлга тунгганлар. Улардан гап олиш цийин бў- 
*
либди, шупинг учун улар ётган камерага тузукроқ 
одамнн киритиш керак экан. Бу ишга Клаусдан уста- 
сини топиш қийин. Штнрлиц Клауснн топишга 
ваъда 4 
берганди.
— Кулранг папкадан бнр варақ қоғоз олннг-да, — 
деди Штирлпн, — мана буларнн ёзинг: «Штандартен- 
фюрер! Мен ўларча 
чарчадим. Ҳеч 
ҳолим қолмади.
Мен астойдил пшладнм, ортиқ дош беролмайман. Дам 
олишпм керак .»
— Нимага керак бу? — сўрадн Клаус хатга имзо 
чека туриб.
— Бпр ҳафтача Инсбрукка бормб келсангиз ёмон 
бўлмас деб ўйлайман, — жавоб бердн Штирлиц унга 
бир даста пул узата туриб.— У ерда казинолар ншлаб 
турнбди ва ёш қизчалар илгаригндек чанғи учиб юрип-
тмлар. Ш у хат бўлмаса снэни бнр ҳафталнк лазэатли
кунларга сазовор эта олмайман.
— Раҳмат, — деди Клаус, — лекин пулим анчагина...
— Кўп бўлеа зарар қилмас. Ннма дейснэ, а? Еки 
^ 
зарарми?
— Иўғ-э, эарарн бўлмас,— кўнди Клаус, пулни ши- 
минннг орқа чўнтагига 
солар эка н .— Ҳозир сўзакни 
даволаш анча қиммат 
эмиш... — Шундай 
деб кулнб 
ю^орди у.
— Яна бир эсланг: 
снзнн пасторникида 
ҳеч кнм
кўрмаднмн?
— Эслашнинг ҳожати нўқ — ҳеч кнм...
— Мен ўз одамларнмизни ҳам наэарда тутяпман.
. 
— ■
Умуман, агар одамларингиэ чолнинг уйини ку- 
затиб турган бўлсалар, кўрган бўлишлари ҳам мумкнн. 
Лекин, ундай эмасдиров... Ҳар ҳолда, мен ҳеч кнмни уч- 
ратмаднм...
Штирлиц бундан 
бнр ҳафта олдин 
ҳоэнр пастор 
Ш лаг яшаётган қишлоқдан маҳбусларни ҳайдаб ўтнш 
спектаклннн уюштнриш арафасида Клауснн маҳбуслар 
сингари кийинтнрганинн эслади. Ушанда, бир ҳафта 
бурун Клауснннг қнёфасн қандайлигинн ҳам эслади: 
унинг кўзларида очиқ кўнгиллик ва жасурлик аломат- 
^
лари чақнаб турарди —- у ўйнаши лоэим бўлган роль 
руҳига кнрнб олишга улгурган эди. Ушанда Штнрлиц
20
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

у билак бошқача муомала 
қилгаиди, 
чунки машина 
ўрпндиғнда, ёнгннаснда авлнё бпр одам ўтирарди — 
унинг юзи шунчалар 
ёқнмлн, овозн шунчалар ғамгнн, 
сўэлари дона-дона эднки, астн қўявёраснз.
— Бу хатни сизнинг янги нстнҚоматгоҳннгизга бо- 
раётганимда 
йўл-нўлакан 
ташлаб 
кетамнз, — деди
>
Штирлиц. — Яна бир хат ёзннг, пасторга, яиа шубҳа- 
ланиб юрмаснн. Уни узпнгиз ёзишга уриннб кўринг. 
Мен сиэга халақит берманман, яна кофе дамлаб ке- 
ламан.
У қантнб келганда, Клаус қўлпда қоғоз ушлаб ўти- 
рарди.
— «Софлик ҳаракатнн пазарда тутади, — кулнмси- 
раб ўқий бошлади у, — ншонч замнни курашдир. Бу- 
эунлай ҳаракат 
қнлмай туцнб, софлнкни тарғнб қи- 
лнш — хоинлпк: қавмларга ҳам, ўэ-ўзига нисбатан ҳам 
хоинликдир. Инсон нопоклиги учуи ўзини ўзи кечири- 
ши мумкнн, аммо авлодлар — ҳеч вақт кечнрмайди. Ш у 
боисдан мен қўл қовуштириб ўтиргаиим учун ўзимни 
кечира олмайман. Ҳаракатсизлпк хоннликдан беш бат- 
тардир. Мен жўнаб кетдим. Узннгнзни оқланг. Худо- 
нинг ўзи мададкор бўлсип сизга». Хўш, қалай? Тузукми?
— Қойил. Қани 
аптннг-чн: ўэ ролйигиЗнн ўзингиз 
ўйнаяпсизми?
— Албатта. Мен минг йиллардан берн барҳаётман, 
чунки у ёхуд бу кнши бнлан ишлар эканман, ўз ролнм- 
ни ўзнм ўйнайман: қаршипгизда тургаи кишннп эмас, 
ўаимга ҳам номаълум бўлган бошқа кншмни: қўққисдан 
намоён бўладнган, чиройли, довюрак, кучлн киши ро- 
лини ўйнайман...
— Сиэ ёэувчнлик қилпб кўрганмнснз?
— Йўқ. Агар меп ижод қилабплсам сизларга хиз- 
мат... — Клаус тўсатдан жпм бўлдл на билдирмай Штир- 
лнцга назар ташладн.
— Гапираверннг, 
тентаквой... Орамнзда 
яширади- 
ган гап йўқ-ку. Агар ёзншни бнлсам сиэларга хизмат 
қилармидим, демоқчп эдингиз а?
— Шунга ўхшаш.
— Шунга ўхшаш эмас, — унн тузатди Штнрлиц, — 
худди шундай демоқчи эдипгиз. Еки йўқми?
— Ҳа, тўғри.
— Яшанг. Менга ёлғон гапирншнинг ҳожатп бўл- 
маса керак? Ҳеч ҳожаги пўқ. Олинг, вмскини ичинг, жў-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

наймиэ. Қоронғи тушди, ҳадемай учиб келиб қолсалар 
керак. 
.
— Борадиган уйимнэ уэоқдами? 
^
— Урмонда, ўн километрча келади. У ер жимжит, 
эртагача уйқунн олаверасиз...
Машннага ўтирншгач, Штирлиц сўради:
— Собнқ канилер Брюнинг
1
ҳақида ҳеч нарса де- 
маднмн?
— Мен снзга берган ҳисоботда — дарҳол дамн ичи- 
га тушиб кетди, деб ёзганман-ку. Сўраб-суриштираве- 
ришдан эса чўчнднм...
— Тўғри қнлгансиз... Швейцария ҳақида ҳам ҳеч 
нарса демадими?
— Лом-мнм демадн.
— Майли. Бошқа 
то^ондан ёндошампз 
бўлмаса. 
Коммуннстга ёрдам берншга кўпибдими — муҳнмн шу.
Оббо, ластор тушмагур-э!
Штирлиц Клауснн нақ чаккасидан отди. У, фнльм- 
ларда кўрсатилганидек, нега ва кпм номидан ўлднра- 
ётганннп антганп ҳам йўқ. Улар иттнфоқчнлар авна- 
цияси учнб келганнда кўл қирғоғида турган эднлар. Бу 
ер кнриш тақиқланган эона эди-ю, лекнн қоровуллар 
пости — буни Штирлиц аннқ 
бнларди — нкки кило- 
“
метр нарпда жонлашганди. Самолётлар овозч* остнда 
тўппончанпнг овоэи эшнтилмасдл. Илгарн балнқчнлар 
учун ўрнатилган бетон супачадан 
Клауснинг тўғрн 
сувга ағдарилишнин ва супача устида ҳеч қамдай қон 
изн қолмаслигинн олдпндан мўлжаллаб олган эди у. 
Аслннн олганда эса бунинг аҳамиятн йўқ эдн: кеча- 
лари ёмғир ^ралаш қор ёғарди, шушшг учун ҳам зо- 
надаги бетон супачада 
қон бўлиши унчалик хавфлн 
эмасди. 
Мутлақо хавфлн змасдн десак апиқроқ бў- 
лади.
Клауснннг овоэн чнқмасқ, худди тошдек сувга ағ- 
дарилдн. Штирлиц Клаус тушган жойга тўппончасинн 
ҳам улоқтириб 
юборди (асаб 
чидамсиэлиги сабабли 
ўзпни-ўзн ўлдирган деган тахмнн 
замнни тахт эдн, 
хатларни эса Клауснннг ўзи ёэган), кейнп қўлқопики 
ечиб, ўрмон орқали ўз машинаси томоп нўл олдн. «Ан
1 Б р ю н и н г Г с н р и х — Герм ани янн нг реакц но н сиёсий вр 
б оби, 1930— 1932 йиллярда рейхсканц лер лааози м и ни эгаллаб тур 
га*>.