1.Ұшұр тауларының орманды алқаптары мен сай

1.Ұшұр тауларының орманды алқаптары мен сай־салаларыда аӊ аулап‚бұғы ѳсіріп ѳмір сүретін Эвенкі елінде Седюк деген атақты аңши болды̣ .Ол кѳз жазбайтың ізшіл, құралайды кѳзінен ататын мерген, аюмен алысудан тайынбайтын жаужүрек адам еді.
Aмур мен жақұттың кѳптеген кѳпестері мен алыпсатарлары Седюк қартты жақсы білетін. Ѳйткені одан қыруар ақтиын терілерін сутеген алып, оған ѳздерінің темекі, шай, щыт, бѳз сияқты бұйимдарын қымбатқа сататын.
Cедюк ақсақал соңғи үш жылдан бері аңды жеке ауламай,жанына кѳңілдес бір адамының Уйбанча деген баласын серік қып алғанды. Бала жігіт күткен үмітін ақтап,елгезек, сенімді серігі боп алды. Cуыққа шыдамды, тайга ішіндегі ұзақ сапарға тѳзімді, әрі мерген болған соң қарт оны туған баласындай жақсы кѳріп, аялайтын еді. (Н. Якутский “Алтын жылға”)
Evenki o‘lkasida Sedyuk ismli mashhur ovchi bo‘lib, u yerda Ushur tog‘lari o‘rmonlari va jarlarida kiyik ovlab, boqgan. U sodiq izdoshi, o‘tkir o‘q otgan, ayiq bilan jang qilishdan tortinmaydigan mard edi.
Amur va Yakutning ko'plab savdogarlari va chayqovlari Sedyuk cholni yaxshi bilishardi. Chunki undan ko‘p oq teri olib, tamaki, choy, spirtli ichimliklar kabi mahsulotlarni qimmat narxda sotishardi.
Katta Cedyuk uch yildan beri ov ovlamadi, lekin u Uibancha ismli do'stining o'g'lini hamroh qilib oldi. Bola uning umidlarini oqladi va sodiq va ishonchli hamrohga aylandi. U sovuqqa chidab, taygada uzoq yo‘lga chidagan, ovchi bo‘lgani uchun chol uni o‘z o‘g‘lidek yaxshi ko‘rar, achinardi. (N. Yakutskiy "Oltin yil")

2. Bir adamin kumisi çingenäymiş. Komuşu yaşarmişlar. Bir uvşam kumi duyêr, ani sadiзlarda kurmalari firindan зikarmişlar. Deer karısına:

- Bän seni şindi koolaycam. Sän da dooru saadıçların sobasının aardına kaçasin. Bir gыrыltы bir patırdı: çingenä ardina. Çingenäyka yollanêr dooru saadıclarin içerinä .
-Tutarsam ȍldыrecдm! –baararmış çingenä.
- Dur ba, yapma! Olmaz!- durgudêr saadıcı. - Te buyur sofraya,otur, uslan!
Sofranin ortasında bir trpsi kıırma varmış .Çingenä oturêr sofraya, karşısina da saadıcı oturêr. Çingenä hızlı iyer kendi tarafından kıırmaları da, karısına bakarak deer: - Seni tutaydım kafanı te bȍlä kıvradacêydım! –bu laflarlan tepsinin dolu tarafını kendisinä çevirer.
- Brak kıvratma! –deer saadıcı, tepsii geeri çevireräk.

Bir odamning qo’shnisi lo’li edi. Qo’shni yashardilar.Bir payt qo’shni do’konlarda pechdan perojnilar chiqarilayotgani eshitildi. Xotiniga aytdi:

-Men seni hozir quvlayman. Sen ham to;g;ri sotuvchining pechkasining orqasiga qochasan. Lo’li orqasiga qarab baqirib yig’ladi. Lo’li do’konning ichkarisiga to'g’ri kirdi.
-Tutsam o’ldiraman,-baqirdi lo’li.
-To’xta unday qilma- to’xtatdi sotuvchi. -Stolga kel o’tir. Stolning o’rtasida bir lagan pirojni bor edi. Lo’li stolga o’tirarkan, qarshisida sotuvchi ham o’tirdi. Lo’li o’zi tarafdagi pirojnilarni tez yeb bo’lib, xotiniga qarab dedi:
-Seni tutsam boshingni ham shunday aylantirardim,- deb laganning perojni to’la tarafini o’ziga aylantirdi.
-Qo’y, aylantirma – dedi sotuvchi, laganni joyiga aylantirib

3. Bay Pürenün oğlu Bamsı Beyrek hikәyesinde yeralan bir diğer tutsaklık ise Beyrekhen üztutsak dışmeden önce yaşanır. Bu tutsaklıkkı sas ürelidir; burada tutsak alınan kışı bezirgәnlardan birinin kardeşidir. On altı yıldır dışar daolan bezirgânlar, Oğuz yurduna dönerken kâfirlerin saldırısına uğramış, izlerinden biri tutsak dışmıştir. Bıtın mallarını kaybeden bezirgânlar, yardım istey ecekleri birini ararken Beyrekle karşılaşmış ve ondan yardım istemişlerdir. Beyrek, kәfirlerle savaşmış ve bezirgânların malını kurtarmıştır. Metinde tutsak olan kişinin kurtarıldığına dair bir bilgi olmasa da olaylarına kışından tutsağın Beyr ek tarafından kurtarılmış olduğunu dışınmemiz mümkündür.Gerзi bura daki tutsaklık, hikâyenin ana örgüsünü oluşturmaz; ancak burada Beyrek’in kahramanlığının çoğaltıldığı bir durum söz konusu olduğu izindikka tedeğerdir. Yukarı dael aldığımız metinlerde “tutsaklıktan kurtarmamotifi” bey oğullarının kahramanlıklarının anlatımıiçin birara zolarak kullanılmıştır. Anlatılarda oğulun babasını, kardeşiniya da kendisini tutsaklıktan kurtarmasının metinlerinan açatısını oluşturması, bukana atimizi destekler.

Janob Purening o'g'li Bamsi Beyrek hikoyasidagi yana bir tutqunlik Beyrexenni olib ketishdan oldin sodir bo'ladi. Bu asirlik qisqa muddatli; U shu yerda asirga olingan qishki mittilardan birining ukasi. O‘n olti yil tashqarida bo‘lgan savdogarlar O‘g‘uz yurtiga qaytayotganda kofirlar hujumiga uchrab, bir izi asirga tushib qoladi. Butun mol-mulkini yo‘qotgan savdogarlar yordam so‘ragan odamni qidirib Beyrekga duch kelib, undan yordam so‘rashadi. Beyrek kofirlar bilan jang qilib, savdogarlarning mollarini saqlab qoldi. Matnda mahbusning qutqarilgani haqida hech qanday ma'lumot bo'lmasa-da, mahbusning Beyrek tomonidan qishdan qutqarilganini voqealardan chiqarib tashlash mumkin. biroq Beyrekning qahramonligi ko‘payib ketadigan holat borligi diqqatga sazovordir. Biz yuqorida muhokama qilgan matnlarda “asirlikdan qutulish” motivi xo‘jayin o‘g‘illarining qahramonliklarini ifodalash uchun zo‘rlik bilan qo‘llangan. Rivoyatlarda o‘g‘ilning otasini, ukasini yoki o‘zini asirlikdan qutqarishi matnlarning asosiy burchagini tashkil qiladi, fikrimizni tasdiqlaydi.

4. Шұбырып барады …Шұбырып барады…Бәрі де қалаға қарай кетіп барады…Жаяуы да… Көліктісі де… Топ-топ бодып жол ұстінде отырған аш қарғалар қарқылдап‚ дүркіреп ұшып кетеді…Олардыӊ ұшқан жерінен көтерілген‚ кул секілді сұрғылт шаӊ баяу ғана қалықтап келіп қайта қонады. Айнала төӊірек құлаққа ұрған танадай тағы да жым-жырт бола қалды. Шаӊытып мұнарланған кеӊ ‚ыстық аспаннан жалын лебі теуіп тұр. Қапшық арқалаған шаруалар жаӊа сары жөке тиеген арбамен ақатарласа жұріп келе жатты. Жөкеніӊ устіндесында басында ақ киіз қалпағы бір арбакеш отыр. Оныӊ көйлегініӊ омырауы ағытулы‚ тамыры білеуленген мойнынан тер солғалап ағып келеді
Yurishyapti...Yurayapti...Hamma shaharga ketyapti...Yuryapti...Mashinalarda...To‘da bo‘lib yo‘lda o‘tirgan och qarg‘alar qichqirib uchib ketishyapti... Ularning uchgan joyidan ko'tarilgan kulrang chang asta-sekin suzib, yana qo'nadi. Atrof yana momaqaldiroqdek jim bo'ldi. Minoralar bilan qoplangan keng, issiq osmondan alangalar otmoqda. Orqalarida xalta ko‘targan dehqonlar yangi sarg‘ish gubkalar ortilgan aravalarda yurishardi. Shimgichning tepasida oq shlyapali odam o'tiradi. Ko‘ylagining tugmalari yechilgan, bo‘ynidan ter oqmoqda.
5. Qi’s ku’nlerinin’ biri yedi. Jerdi qali’n’ qar qaplag’an. Gu’ljamal menen Aysa’­nem qardi’ g’ashi’rlati’p, woqi’wdan qayti’p kiyati’r. Wolar jol boyi’ mektepte bolg’an qi’zi’qli’ waqi’ya­lardi’ ay­ti’si’p kiyati’r. Birwaqi’tta wolardi’n’ aldi’nan qon’si’si’ Murat ag’a shi’qti’. Iyninde u’lken mi’lti’g’i’, qoli’nda kishkeneg’ana go’jek bar.Yeki qi’z woni’n’ menen sa’lemlesti. Aysa’nemnin’ go’jekke ko’zi tu’sti de:
-Murat ag’a, an’ awlap kiyati’rsi’zba? Bu’gin bizler ta’biyat pa’ninen tiri jani’­zatlarg’a zi’yan bermew kerekligi haqqi’nda wo’ttik. Sizler balawaqti’n’i’zda bunday tema wo’tpedin’iz be? Bizlerge mug’allim hay­wanat larg’a jamanli’q yetken adamni’n’ wo’zine qayti’p baradi’ dep aytti’,-dedi.
-Siz go’jekti qalay atti’n’i’z? Wog’an jani’n’i’z ashi’madi’ma?,-dep Gu’l­jamalda so’zge qosi’ldi’. Wolardi’n’ ga’plerine Murat ag’a ku’lip:
-Yey qi’zlari’m-ay, sada ­si’zlar-aw. Yele balasi’z-da’.Tu’sin bey siz hesh na’rseni,-dedi de joli’n dawam yetti.
Gu’ljamal menen Aysa’­nem qon’si’si’ni’n’ izinen uzaq waqi’t qarap turdi’.Go’jekke rehimi keldi.
Yerten’ine Murat ag’a woljasi’nan wonshakewli toli’n’­qi’­ramay u’yine keldi.
Hayali’da woni’ qapali’ pishin deku’ tipaldi. Kish­kene qi’zi’­ni’n’ mazasi’ joq yeken­ligin aytti’.(