Атм окда. Ги тлер ч и лар Герм ани яси ни нг сўнгги кунлари

Қ А Т Ъ И Я Н М А Х Ф И И .
Ш А Х С А Н
Р Е И Х С Ф Ю Р Е Р !
*
Миллатимиз манфаатларини кўзлаш мақсадида мен 
Саэеа мазкур хат Оилан мурожаат этишга мажбур бўл- 
дим. Бетараф яамлакатлар журналистларига яқин ман- 
балардан менга шу нарса маълум Оўлдики, қандайдир 
шахслар СДдан ва СС рейхсфюреридан яширинча ҳол- 
да келишиш йўлини қидириб душман билан алоқа боғ- 
лашга уринмоқда эканлар. Мен бу маълумотларни жид- 
дий равишда ҳужжатлар билан исбот эта олмайман, ле- 
кин менга жуда муҳим бўлиб туюлаётган ва кечиктири- 
лиши мумкин бўлмаган шу масала юэасидан мени қабул 
қилишингизни ва таклифларимга 
қулоқ солишингиэни 
Сиздан сўрайман. Алоқаларимдан фойдаланиб Сизни 
янада батафсил хабардор қилишга ва бу тахминни иш- 
лаб чиқиш юзасидан ўз режаларим билан таништириш- 
га рухсат этгайсиз, чунки бу тахмин — афсуски — ҳақи- 
қатга яқин.
Хайль Гитлер!
СС штандартенфюрери фон Штирлиц».
•
У суҳбат пайтида кимни мисол келтиришнни биларди: 
бундаи уч кун аввал ҳаво ҳужуми пайтида португалия-
7 - 2 8 4 2
97
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лик кинохроникачи Пуэблос Вассерман 
ҳалок бўлган 
эди. Штирлиц унииг шведлар билан яҳин алоқада б ў л ^
ганлигнни биларди: 
бинобарин, шу нуқтаи 
назардан
унинг тахмини жуда аннқ ва равшан эди.
Афтидаи, Гнммлернинг массажчиси доктор Кестнер- 
дан кейин бирдан-бир ишонган кишиси Шелленберг эди.
У Шелленбергнн ўттизинчи йиллардан бери— у таълим 
олаётган пайтларданоқ куэатиб юрарди. Б у келишган 
йигнрма уч ёшли йигитнинг иеэуитлар коллежидан сўнг 
университетни санъат бакалаври унвони билан тугатга- 
нини биларди. У шунингдек, университетда Шелленберг- 
нинг севган профессори яҳудин бир кнши бўлганлигини 
ҳам бнларди. У Шелленбергиинг аввал национал-социа- 
лизм ғояларини ҳаэил-мазах 
қилиб юргани ва фюрер 
ҳақида донм яхши фикрда бўлмаганидан ҳам хабар- 
дор эди.
Гиммлер нхтиёрида минглаб кучли, сўнгги қопи қол- 
гунча унга кўр-кўрона содиқ қоладиган 
кишилар бср 
эди. Аммо унга воқеаларга 
ана шундай 
киноя билан 
қараса ҳам, лекин сиёсатни тўғрн олнб борадиган кам и ^
да беш нафар зийрак ёрдамчилар керак эди.
Шунинг учун ҳам Шелленберг Гейдрих билан бир 
неча бор суҳбатлашиб, Гиммлер б и л а н м а р т а учраш- 
гандан сўнг унга учинчи рейх раэведкасида ишлаш так- 
лиф қилннганда, у Гейдрихнинг бу таклифини 
қабул 
қилган эди, чунки у бу вақтга келиб кўл қирғоқлари ва 
Берлин атрофидагн осойишта қарағай ўрмонларида 
жойлашган боғчаларига бекиниб олиб, Гитлер қилаётган 
ваҳшийликлардан шунчаки қайғуриб ва фюрернинг жа- 
заваси тутишини мазах қилишдан нарига 
ўтмайдиган 
герман ннтеллигенциясидан ҳафсаласи пир бўлгаи эди.
Унинг дастлаб 
иш бошлаган 
жойи Китти салонн 
бўлди. Криминал лолициянинг шефи Небе ўэ картотека- 
си орқалв ана шу оқсуяклар салони учун Берлин, Мюн- 
хен ва Гамбургнинг энг гўзал фоҳишаларини ажратиб 
қўйган эди. Кейин у, Гейдрихнинг топшириғи 
билан, 
дипломатлар ва олий лавозимдаги ҳарбинларнинг ёш, 
гўзал хотинларн, яъни ёлғиэликда зериккан аёллар 
(уларнинг эрлзри эрта-ю кеч кенгашларда банд бўлар^ 
дилар, Германияни кезиб юрардилар, чет элга бориб ту- 
рар эдилар) билан таниша бошладн. Хотинлар нима қи-
га
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лишларшш билмас, айш-ишрат излардилар. Уларбундай 
^ айш -иш р ат жойини Китти салонидан топдилар. У ерла 
Осиё, Америка ва Европа дипломатлари ҳам тўпланарди, 
С Д хавфсиэлик техника маҳкамасининг экспертлари шу 
салонда икки ҳават девор ўрнатиб, у ерга 
гапларни 
ёзиб борадиган ва расм оладиган аппаратлар ўрнатди- 
лар. Гейдрих фикрини бу ерда Шелленберг амалга 
оширди, у шу салоннинг хўжайини бўлиб олди, оҳсуяк- 
лар орасида қўшмачилик ролини ўйнаб юрди.
Шелленберг билан Гейдрих кейин кичкинагина кнно- 
эалда ўз оғайниларининг хотинлари билан чет эл дипло- 
матлари қандай айш-ншрат қилаётганликларини тасвнр- 
ловчи расмларни томоша қилиб ўтирардилар.
Улар икки томонлама одам ёллай бошладилар: фош 
қилннган дипломатлар Шелленберг разведкасида ишлай 
бошладилар, учинчи рейх ҳарбий амалдорлари, партия 
ва давлат арбобларининг фош этилган 
хотинларининг 
помлари эса гестапо шефи Мюллер рўйхатига тирка- 
лар эдн.
Дарвоқе, Мюллернинг салонда ишлашига йўл қўй- 
мадилар, чунки унинг қишлоқилиги ва дағал ҳаэиллари 
^ салон шинавандаларини чўчитиб юбориши мумкин эди. 
Ушанда Мюллер ўэининг йигирма уч яшар йигитчага 
тобе эканлигнни биринчи маротаба сеэганди.
— У ўша а‘фти-башарасини бўяб олган фоҳишалар- 
нинг сонига чанг солади, деб чўчиса керак-да мендан,— 
деди Мюллер ёрдамчисига,— овора бўлади. Ёнидан пул 
берса ҳам биронтаси билан ётмасман. Қишлоғимизда 
бундай хотинларни гўнг қўнғиз деб атардилар.
Бир куни фрау Гейдрих эри йўқ пайтида Шеллен- 
бергга эерикканлигини билдириб қўнғироққилганида, уни 
шаҳардан четга, кўл бўйига таклиф қилган эди. Мюллер 
дарҳол бундан хабардор бўлди ва бу келишган йигитча- 
нинг бошини танасидан жудо қилиш пайти келди, деб 
ўйлади, Шелленберг келишган, лотинча ва испанча ки- 
тоблар олиб турадиган, олифта, хотинлар билан ошко- 
ра юрадиган, Шаҳэода Альбрехтштрасседан машинага 
ўтирмай пиёда юрадиган, маҳмадона, енгилтак ва ароқ- 
хўр киши — жиддий разведкачи 
ҳам шундай бўлади- 
ми?— иобоп 
бир йигит, деб ҳисоблаб юрган 
геста- 
подаги «кекса»ларнинг фикрига қўшилмасди у. Мюллер- 
^ н ин г деҳқонча, замини оғир, аммо янгиликни дарҳол се- 
задиган ақли Шелленбергнинг янги авлод қалдирғочи
99
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

эканлигшш длррпп пайқай олдн. Бундаи ёқнмтой киши 
узигя ўхшаганларнм яна жалб қилаверадн. 
^
Шелленберг фрау Гейдрихни 
Плойнер кўлига олмб 
борди. Фрау Гейдрих Шелленберг жуда ҳурмат қилади- 
ган бирдан бир аёл эди — у билан Элладанинг улуғвор 
фожиаси ва Римнинг қўпол ҳирсияти ҳақида гаплашиш 
мумкин эдн. 
Улар кўлни ёқалаб сайр 
қилишиб, роса 
мириқиб суҳбатлашдплар. Турқн совуқ икки йигит 2 ва 
75 рақамли объектларни куэатнб, совуқ сувда чўмнлар 
эдилар. Мюллер фрау Гейдрнхнн, империя хавфсизлиги 
хпэматнда эрининг тутган мавқенга қараб 2 рақамли 
пбъект деб атаганди. Муэдек сувда чўмнлаётган ана шу 
иккн аҳмоқ йигитнинг гестапо агептларп бўлиши мум- 
кп 
11
лпгг 
11
I] 
1
Шелленберг хаёлнга ҳам келтнрмаганди, чун- 
ки булардан бошқа чўмплаётганлар 
йўқ эди. У, агент 
ўэинн бунчалик ошкора тутиши керак эмас, деб ҳисоб- 
ларди. Мюллернинг қишлоқиларга хос айёрлиги Шел- 
ленбергнинг равон мантиқидан устун чиқди. Агар «объ- 
ектлар», Мюллер ибораси билан айтганда, «буталар ос- 
тида дам олмоқчи бўлсалар» агентлар уларни суратга 
олишлари керак эди. Аммо «объектлар» буталар ораснга 
бормадилар. Очиқ айвончада қаҳва ичнб, яиа шаҳарга ^  
қайтиб келдилар. 
Бирок Мюллер кўр-кўрона рашк, ўэ 
кўэн билан кўриб рашк қилгандан кўра кучлироқ бўла- 
ди, деб ҳисобларди. Шуиинг учун МкъМЪр Гейдрихга 
хотииипинг Шелленберг билан 
Плойнер кўли ёқасида, 
ўрмонда сайр қнлганини еткаэдн. У берган маълумотинн 
иэоҳлаб ўтирмади — Гейдрих ўтакетган худбин ва ўзннн 
қандай тутишини билиб бўлмайднган кнши эди.
Бу хабарни ўқиб, Гейдрих Мюллерга ҳеч ннма дема- 
дн. Кетаверинг, дегандек бошнни қимирлатиб қўйди, 
холос. Мюллер ҳам индамади: Гейдрихнннг баджаҳл оа 
тунд юзндан у ҳеч нимани пайқай олмади. Куни бнлан 
нима бўлганини билмай 
юрди. 
Кечқурун эса Гейдрих 
аввал Мюллерга қўнғироқ қилиб, кейин Шелленбергнннг 
кабинетига кирди ва унннг елкасига қоқиб:
— Бугун кайфиятнннг мазаси йўқ, ичамиэ,— деди.
Улар уч кнши бўлиб олиб эрталаб соат тўртгача кнч- 
кнна ва ифлос қовоқхоналарда юрдилар, асабийлашган 
фоҳишалар ва валютафурушлар билан бирга ўтирдилар, 
биргалашиб халқ қўшиқларини айтдилар, кейин аэонга 
яқин оппоқ оқариб кетган Гейдрих Шелленбергга яқин-^ 
роқ ўтирнб, дўстлик қадаҳинн хўтаришни таклиф қилди.
100
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Улар нчднлар, сўнгра Гейдрих ўз қадаҳини кафти.билан 
бекитиб деди:
*  
— Қулоқ солннг, мен сизга винога заҳар солиб бер-
дим. Агар сиз фрау Гейдрих билан қандай вақт ўткаэга- 
нннгиз ҳақида бор гапии айтиб бермасангиз, ўлишиигиз 
муқаррар. Агар ҳақиқатни айтсангиз— мен учун у қан- 
чалик даҳшатли бўлмасин — сизга зидди заҳар бераман.
Шелленберг ҳаммасига тушунди. Унда хамма нарса- 
ни дарҳол пайқаш қобилияти бор эди. У кўлда чўмила- 
ётган икки бадбашара барэангннн эслади, Мюллернннг 
кўзн ўйнаётганлигини, лабнда табассум пайдо бўлган- 
лнгини кўриб турди ва бундай деди:
— Манлн, айтан, фрау Гейдрих менга телефон қил- 
дилар. Зериккан эканлар. Мен у кишн билан Плойнер 
кўлига бордим. Биэ вақтнп қандай ўткаэганимиэни кўр 
ган гувоҳларни ҳам келтиришим мумкин. Биэ сайр қил 
днк, Грециянинг буюклигн ва уни айғоқчилар Римга со 
тиб қандай ҳалок қилганлнклари ҳақида суҳбатлашднк 
Бинобарин, Греция фақат шунинг учунгина ҳалок бўлма 
ган, албатта. Ҳа, мен фрау Гейдрих билан бирга бўлдим 
мен бу аёлга, буюк инсон деб ҳисоблаб юрган кпшим 
нинг хотинига жуда ихлос қўйганман. Зиддн заҳарингиз
* қани?— сўради у.— Қанн?
Гейдрих кулиб қўйди, қадаҳга озгнна мартини қуйнб, 
Шелленбергга узатди.
Ш у воқеадан ярим йил ўтгач, 
Шелленберг Гейдрик 
ҳузурига кириб ундан рухсатнома сўради: «Мен унлан- 
моқчиман,— деди у,— аммо қайнонам — поляк». Б у ма- 
салапи СС рейхсфюрери Гиммлер кўриб чиқди. Гиммлер 
шахсан унинг бўлажак хотини ва қайнанасннинг фотосу- 
ратларини кўэдан кечирди. Роэенберг маҳкамасидаи 
одамлар келди. Микроциркуль билан мия тузилиши, пе- 
шана кенглиги, қулоқ шакли текширилдн. Гиммлер Шел- 
ленбергга уйланишга рухсат берди.
Никоҳ пайтида, анча-муича ичиб олган Гейдрих Шел-* 
ленбергнинг қўлтиғидан ушлаб дераза ёнига олиб бор- 
ди-да:
— Хотинингизнинг опаси яҳудий банкирга текканпки 
билмайди деб ўйлайсиэми?— деди.
Шелленберг бўшашиб, қўллари музлаётганини сезди
— Ташвишланманг,— деди 
Гейдрнх 
ва хўрснниб
* қўйди.
Шелленберг ўша пайтда Гейдрихнинг нега хўрснниб
101
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қўйганини тушунмаган эди. Бупи у анча 
кейин билди, 
империя хавфсиалигн шефининг бобоси яҳудип бўлиб, 
Вена опереттасида скрипка чалган экан. 
^
6
Шелленберг Штирлицнн рейхсфюрер қабулхонаснда 
учратди. Штирлиц Гиммлер қабулига ёзилган эди: унинг 
қўлида гардишлари олтин ҳалли кўккмтир-кулранг пап- 
ка бўлнб, ичида бир варақ 
қоғоэ ётарди, у ҳам бўлса 
Келеникдан келиши биламоқ ёзган хати эди.
— Кейинги навбат сизники,— деди навбатчи адъю- 
тант, Гиммлер ҳузурига СС хўжалик бошқармасининг 
бошлиғи генерал Польнн таклиф қилар экан.— Мениича 
обергруппенфюрер кўп ушланиб қолмайдилар — лўнда 
масалалар.
— Салом Штирлиц,— деди Шелленберг.— Мен сизни 
нзлаб юрибман.
— Саломат бўлинг,— жавоб берди Штирлиц.— Чар- 
чаган кўринасиз?
— Бнлнняптими?
— Ж уда.
— Юринг хонамга. Ҳоэир менга жуда кераксиэ. 
*
— Мен ренхсфюрердан қабул қилишларини сўраган 
эднм.
— Нима масалада?
— Шяхсин.
— Бир-бир ярим соатлардан кеннн 
келаснэ,— деди 
Шелленберг.— Қабул 
вақтини 
кечиктиришни сўранг, 
ренхсфюрер кечгача шу ерда бўладилар.
— Яхши,— норози бўлгандек деди Штирлиц,— сал 
ноқулан бўлмасмикан?
— Мен фон Штирлиини олиб кетаман,— деди Шел- 
ленберг навбатчн адъютантга.— Қабул муддзтини ннки 
соат орқага суриб қўйинг.
— Хўп, бўлади, бригаденфюрер!
Шелленберг Штирлицни тирсагидаи ушлаб кабииет- 
дап олиб чиқаркан хушчақчақлик билан шивирлаб қўйди:
— Овозини қаранг? Оперетта артистига ўхшаб овоэ- 
ни қорнидан чиқараётгандек рапорт беради-я, одамларга 
ёқмоқчи бўлади.
— Мен доим адъютантларга ачиниб юраман,— дедн« 
Штирлиц,— Улар доим ўэларининг керакли эканликла-
102
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

рини бўрттиришга ҳаракат қиладилар, бўлмаса одамлар 
аксинча эканини сезиб қоладилар-да.
♦
— Сиз ноҳақсиз. Адъютант жуда ҳам керак. У чи-
ройли овчи итидек бир нарса: иш ўртасида чақчақлашиб 
олиш ҳам мумкин, кейин яхши тоэи бўлса, бошқа овчи- 
ларнинг ҳаваси келиб юради.
— Тўғри, мен импрессарио 
вазифасини ўтайдиган 
бнр адъютантни учратганман: у ҳаммага ўз хўжайини- 
нинг буюклиги ҳақида гапираверарди Оқибат натижада 
уни автомобиль ҳалокатида ўлдириб юборншди: мақтов- 
лари билан жуда жонга теккан бўлса керак...
Шелленберг кулиб юборди: 
.
— Тўғри гапми ёки тўқидингизми?
— Тўқидим, албатта...
Уртадаги зинапояда улар Мюллерни учратдилар.
— Хайль Гитлер, дўстлар!— деди у.
— Хайль Гитлер, огайни,— жавоб бердн Шелленберг.
— Хайль,— жавоб берди Штирлиц қўлини кўтармай.
— Оббо айёрлар-э, сизларни кўрганимдан жуда хур- 
сандман,— деди Мюллер,— яна биронта навбатдаги мак- 
корликни тайёфлаяпсизларми, дейман?
— Тайёрлаяпмиз,— жавоб берди Шелленберг,— нега 
ф тайёрламас эканмиэ?
— Маккорликда сизга 
тенг 
келолмаймиз,— деди 
Штирлиц. — Сиз бўри бўлсангиэ, биз қўэичоқмиэ.
— Мен-а?— ҳайрон бўлди Мюллер.— Майли, биров 
сени шайтон ҳисобласа ёмонми? Киши ўлади, аммо хо- 
тираси қолади. Шайтон хотираси бўлса ҳам, хотира-да.
Мюллер Шелленберг билан 
Штирлицнинг елкасига 
дўстона қоқиб қўйди ва ўз ходимларидан бирининг ка- 
бинетига кириб кетди: у ходимларининг кабинетига тў- 
сатдан, айниқса зерикарли сўроқ бўлиб турган пайтлар- 
да кириб боришни яхши кўрарди.
Урушнинг кейинги ойларида, 
Гитлер С С С Р — Анг- 
лия — Америка иттифоқи ҳафталар ичида барбод бў- 
ладиган 
нарса 
деб 
қайта-қайта 
такрорлаган, 
ҳал 
қилувчи 
зарба берилгач, 
Ғарб немислардан 
ёрдам 
сўраб мурожаат қилади, деб ҳаммани ишонтираверган 
пайтда, кўлчилик буни фюрерга хос дардманд тасаввурн- 
^ га ишонавериш хусусияти бўлса керак, деб ҳисобларди. 
Аммо бунда Гнтлер фактларга таянган эди: Борман раэ-
103
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ведкасп, 1944 йилнннг ўртадаридаёқ, адмирал Канарис* 
нинг қилмишларн билаи обрўснзланган ҳарбий разведка 
у ёқда турсин, ҳатто Гиммлер ва Риббентроп каналла- ♦
рини четлаб ўтиб, Лондондан жуда 
махфий 
ҳужжат 
олншга сазовор бўлганди. Ана ўша ҳужжатда, чунончн, 
қуйидаги сатрлар ҳам бор эди: «Агар рус вахшийларн 
қаднмдан яшаб келаётган Европа давлатларининг мада- 
нняти ва мустақиллнгнни барбод қилса, даҳшатли бир 
офат юз берган бўлади». Гитлернннг ажойиб хотирпсн 
ўэининг 1936 йилда, Нюрепбергда Германня национал- 
социалнстлар ляртияси съеэдида сўзлаган нутқинн эс- 
латдн. Унда Гнтлер бундай деган эди: «Агар большевнк- 
лар методи муваффақиятли чиқса, унда Европа мада- 
нняти ўрнппн мисли кўрилмаган даҳшатлн ваҳшнйлик 
босади».
Угнрланган ўша ҳужжатдагн у тез-теэ мурожаат қп- 
лнб турган сатрлар Уимстон Черчиллнннг гапи эди. У шу 
сўзларнп /942 йнл октябрнда, руслар Польшада эмас, 
Сталинград остоналарида, Руминияда 
эмас, Смоленск 
ёнпда, Югославияда эмас, Харьков остида турган бир 
пайтда ўзннинг махфин меморандумида ёзган эди.
Афтндан, Гитлер 1943— 1944 йилларда инглиэлар ва 
америкаликлар ўртаснда нттифоқчилар 
армияларинннг •
асосий эарбаси қайси томондан берилиши кераклпги 
юзасидан келишмовчилнк борлигидан х^бардор бўлга- 
нида, муэокара қнлишга ҳар қандай уриниш учун ўлим 
жазосн берилсин, деган буйруқларини 
чиқармаган бў- 
лардн. Черчилль қўшннларни Болқонга ташлаш керак 
деб турнб олган эди. Бунп у қуйидагн фикрлар билан 
асослагандн:
— Масала бунлай: Болқон 
ва, эҳтимолкн, Италия- 
пннг коммунистлашншига рози бўламизми? Бизнинг ху- 
лосамиэ шундан иборат бўлиши керакки, биэ коммунизм 
таъснринпнг ёйнлишнга ва бостириб кирншига қаршн 
турмоғимиз керак .. Ғарб демократияси, агар унинг ар- 
миялари Будапешт ва Веиага кирса, Прага ва Варша- 
вамн озод этса, қандай афэалликларга эга бўлнб олишн 
мумкннлигиии аннқ тасаввур этнши керак...
Масалага жидднй қараган америкаликлар Черчилл- 
нннг Гитлерга карши асосий зарбани Францияда эмас, 
балкн Болқондан берншга урннишм фақат ўз манфаатн- 
'ни ўйлаб антнлган фикр эканлнгнни пайқадилар. Агар ^
Черчиллнннг нуқтаи назарн ютнб чиқса, Буюк Британия
104
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Урта денгиэда гегемон бўдиб қолишн, яъин худдп шу 
Буюк Британпя Африка, араб Шарқи, Италия, Югослаг 
♦ вня, Греинянинг хўжайини бўлиб олишн мумкинлнгнни 
америкаликлар яхши тушунардилар. Шундай қилиб, куч 
балапсн Қўшма Штатлар фпйдасига бўлмасди ва шу- 
нннг учун Францияга қўшин тушнриш мўлжаллаб қў- 
йилди.
'1945 нилнннг қишида Черчилль ўэ стратегияснни 
ўзннннг энг яқин ходимлари учун қуйидагнча нфодалаб 
берган эдн: о
— Бирннчидап, Совет Россияси эркин дунё учуп ўлим 
билан тенг хавф туғдиряпти; иккннчидан, упинг шитоб 
билан бостчрнб келишнга қарши дарҳол 
янги фронт 
ташкил қнлнш зарур; учинчидан, бу фронт пложи борн- 
ча шарққа қараб нчкарироқ кириб борншм эарур; тўр- 
типчидан, инглиэ-америка қўншнларинмнг асосий ва ҳа- 
қнқий мақсади — Берлннни ншғол қилиш; бешннчидаи, 
Чехословакняни оэод қнлпш ва Америка қўшмнларипннг 
Прагага кнрнб боришн катта аҳамиятга эга; олтннчи- 
дан, Вена, аслини олганда, бутун Австрия ғарбий дав- 
латлар томонндан бошқарнлншн лозмм...
Эҳтиёткор ва довюрак сиёсатчи бўлган Черчиллнннг 
гитлерчилар партияси 
раҳбарларннинг биронтаси би- 
л а н — ҳатто руслар Нвропага шиддат бплан кириб кел- 
ган тақднрда ҳам — алоқа боғлаб бўлмаслигига ақли 
етарди, чунки Россия 
унинг учун ўлим хавфи бўлиб 
туюлса-да, гитлерчилар эулмм остида ээилган одамлар 
учун бу мамлакат оэодлик тнмсолн 
бўлиб қолган эдн. 
Берлнн билан яна шунинг учун алоқа 
боғлаш қмймн 
эднки, у гитлерчи бошлиқларнинг бетанинлнгини ва ҳар 
дамда хиёнат йўлига ўтишларн мумкинлигнни яхшн би- 
ларди; у жаҳон жамоатчнлиги демократнянинг гитлерчи- 
лар бнлан алоқа боғлашини 
ҳеч вақт оқламаслнгинн 
ҳам тушунарди .. Черчилль русларнинг Атлантика қнр- 
ғоқларнга бостнрнб келмшига қарши тура оладиган яго- 
на фронт ташкил қилиш мақсаднда маълум ва қалтп.с 
ваэпятда фюрерга нисбатан оппозицмяда бўлгам кишм- 
лар бнлан алоқа боғлаши мумкни эдн, чунки у ҳамма- 
дан кўпроқ, русларнннг 
Атлантика 
қирғоғига чнқнб 
олишидан қўрқарди. Бироқ Германняда 1944 йнли фнт- 
начилар йўқ қнлнниб ташланганларидан кейин бундай 
4
куч қолмаган эдм. Черчилль Вермахт армияларининг 
таелим бўлншига уринаётган 
гнтлерчн 
раҳбарларлан
105
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бнронтаси билан эҳтиёткорлик билан алоқа боғлаш қи- 
йин бўлса ҳам — чунки Руавельт бунга ҳаттиқ қаршилнк 
кўрсатаётган ва бутун дунё русларга ннсбатан хайрнхоҳ ♦
эд и— бундай алоқа Сталинга нисбатан қаттиқ сиёсат, 
эйниқса Польша ва Греиия масалаларида қаттиқ сиёсат 
қўллашга нмкон беради деб ҳисоблардн.
Ҳарбий разведка немислар нттифоқчилар билан ало- 
қа боғлаш йўлларини иэлаётганлиги ҳақнда Черчиллга 
хабар' қилганда, у бундай жавоб бердн:
— Британияни сусткашликда, тутуриқсизликда, юмо- 
ристик таҳлилларастликда айблашлари 
мумкин. Аммо 
Британиянн ҳея ким маккорликла айблаши мумкин эмас 
ва ҳеч ким ҳеч вақт биэга бу айбни қўймаслнгинн худо- 
дан сўрардим. Бироқ,— қўшиб қўйди у ва унинг кўзлари 
қимирламай тик қараб қолдн, фақат қорачиғи ичнда 
билннар-билинмас кулги учқунлари чақнади,— мен дон- 
мо миллатлар иттифоқнни мустаҳкамлашга. қаратилган 
дипломятик ўйип билан тўғридан-тўғри олиб борилали- 
ган фаросатсиэликларча маккорлик ўртасндаги чегара 
аниқ бўлншини истарднм. Ноэик ва мураккаб диплома- 
тик ўйннни фақат осиёликлар маккорлик деб ҳисоблаш- 
лари мумкин. Бинобарин, ўйин тушулчасннинг ўэн эарур 
бўлган тақдирда — бир қадам четга чнқиш маъносини 4 
билдиради... Болалар шундай дейдилар, улар эса энг 
софднл сиёсатчилардир...
Ш у тарнқа Черчилль раэведкадаги одамларга немис- 
лар билан маълум ваэиятда, 
маълум шартлар билаи 
алоқа боғлаш ва иложи бўлса бу алоқаларни гитлерчн- 
лар зулмига қарши курашаётган иттнфоқчиларпинг ман- 
фаатларини 
кўэлаб қилинган ўйин, синов, деб эълон 
қилнш мумкинлигига ншора қилганди.
— Бунда,— қўшнб қўйди у,— америкалик шерикла- 
римиз бу ҳақда биз билан баробар, ҳатто кўпроқ хабар- 
дор бўлганликлари учун уларга шу ансамблда биринчн 
скрнпкачи ролини ўйнашга имкон бериш керак.
— Агар мақсадга мувофиқ келиб қолса, ўйин жид- 
дий акцияга айланиб кетмасмикин?— сўради разведка 
бошлиғининг ёрдамчнси.
— Сизнингча,— ўйин жиддий нарса эмасми? Дунёда 
ўйиндек жиддий нарса йўқ. Уйин ва тасвирий санъат. 
Қолган нарсалар — беҳуда ва майда нарсэлар,— жавоб 
берди Черчилль. Унинг кундузги дам олиш фурсати ту- ^
гамаган эди — ҳали ўринда ётарди ва шунинг учун кай-
106
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ф» чоғ эди.— Бпз тасаввур қнлишга ўргаииб 
қолган 
сиёсат аллақачон ўлиб кетган. Дунёнинг у ёки бу қисми- 
да олиб бориладиган башанг операциялардан иборат 
маҳаллий сиёсат ўз ўрнинн глобал сиёсатга бўшатмб 
берди. Бу энди бирон шахснинг иродаси, бирон-бир гу- 
руҳдаги одамларнинг ўз мапфаатларииигнна кўэлаб 
қилган уринишн эмас, балки математика каби аниқ, ме- 
дицинадаги эксмериментал радиацня кабк хавфли фаи- 
цнр. Рассомлар ва астрономлар, лифтчплар ва матема- 
тиклар, қироллар ва доҳийлар глобал сиёсатига бўйсуна- 
диган бўладилар.— Черчилль устидаги жун адёлни тўғ- 
рилаб, қўшиб қўйди:— Бир ўринда қирол билан доҳин- 
ни тилга олганлмгим доҳинни қиролга қарши қўймоқда- 
ман деган гап эмас. Бу ўринда булар атайлаб эмас, бал- 
ки тасодифан ёнма-ён қўйилдн. Глобал сиёсат шунчалпк 
кутилмаган 
иттифоқларни, стратегияда 
шундай бир- 
бирига знд бурилишларни иазарда тутадики, менинг 1941 
йил 22 июнда Сталинга қилган мурожаатим мантиқ ва 
нзчиллнк 
чўққиси 
бўлиб туюлади. 
Дарвоқе, менипг 
мурожаатим мантнқ жиҳатдан бирламчи, иэчиллик ма- 
саласн эса иккиламчиднр. 
Асосийси — миллатлар ҳам- 
корлнги манфаатларинп кўзлашдир, қолган ҳаммасннн 
тарих кечиргусидир..
— Салом, фрау Кин,— деди бир кимса, унинг кара- 
вотига энгашиб.
— Салом,— жавоб берди Кэт аранг.
У ҳали гапирншга қийналарди, боши ғуниллардн, 
ҳаракат қилса, кўнгли 
беҳузур 
бўларди. У боласиии 
эмнэгач, бнр оз ўзига келарди. Уғилчаси уйқуга кетган- 
дан кейнн у ҳам нафаснни ростлаб оларди. Кўэ очган 
пайтларида яна боши 
анланар, 
теварак-атроф турли 
тус ола бошлар, лоҳас бўлар, ўғлига кўзи тушиб алла- 
қандайдир янгнча туйғуларни ҳис этарди. Бу жуда ға- 
лати туйғулар бўлнб, уларнинг нималигига ақли етмас- 
ди. Унинг кўнглида ҳамма нарса — қўрқинч ҳам, енгнл- 
лнк ҳам, қандандир ички мағрурлик ва авваллари унга 
хос бўлмаган хотиржамлик уйғунлашиб кетган эди.
— Мен сизга бир неча савол бермоқчн эдим, фрау 
Кни,— давом эттирди еўзини бояги одам,— мени эшнт- 
япсизми?
— Ҳа.
— Мен сизни кўп безовта қилмайман...
107
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— Қаердансиэ?
— Мен страхование компаниясиданман...
— Эрим қани... ҳалок бўлдими? 
♦
— Бир нарсапи эсланг: бомба 
тушганда у қаерда 
эди?
— У ваннахонада эди.
— Уйингизга кўмир борганмиди? Ж уда камчил нар- 
сада... Биэ компанпяда шундай совқотиб ўтирибмнзки...
— Учраб қолган экан оэгина сотиб олган эди...
— Чарчамадингизми?
— У...ҳалок бўлдими?
— Мен сиэга қайғули хабар олиб келдим, фрау Қин. 
Эрингнз дунёдан ўтди... Уша дақшатли ҳаво ҳужумидан 
жабр кўрганларнинг ҳаммасига ёрдам беряпмиз. Сиэ 
касалхонада ётган пайтингиэда 
қандай ёрдам олишни 
нстанснэ? Овқат билан таъминлаб туришса керак, ки- 
иим-кечакни чиқишингизга тўғрилаб қўямиз: ўзингизга 
ҳам, чақалоққа ҳам... Ж уд а дўмбоқ бола экан... Қизмн?
— Уғил.
— Йиғлоқими?
— й ў қ ... Мен ҳали овоэнни ҳам эшитганим йўқ.
У ростдан ҳам ўғлининг оваэини шу дамгача эшитма- 
ганнга безовта бўла бошлади. 
4
— Улар кўп йиғландилармн?— сўради 
Кэт.— Бил- 
мансизми?
— Менинг фарэандларим жуда йиғлоқи эдилар,— 
жавоб берди у,— чинқириқларндан қулоғим гаранг бў- 
либ қолаёзарди. Фарэандларим оэғин туғилган. Сиэни- 
кн — полвон экан. Полвонлар доим индамас бўлади... 
Кечирасиэу. фрау Кин, агар чарчамаган бўлсангиэ, яна 
саволнм бор эди: мол-мулкингизни неча сўмга страхова- 
нне қилдиргансиз?
— Билмайман... Б у иш билан эрнм 
шуғулланган 
эд и...
— Қайси бўлимда страхование қилдирганлигингиэни 
ҳам билмайсизми?
— Кудам ва Кантштрассе кўчалари бурчагидагида 
бўлса керак.
— Тўғрн, у ерда нигирма еттинчи бўлим бор... Топиш 
анча осонлашди... Страхование суммаси қанчалиги эспн 
гиздами?
— Ун минг марка бўлса керак... 
^
— Анча экан...
108
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Эркак бу гапларни ўзининг эски дафтарчаснга ёзиб 
олди; кейин йўталиб қўйиб, яна Кэтнинг юэига энгаш- 
♦ ди-да, секингина деди:
, —
ё ш
онага йиғлаш ва безовта 
бўлиш ярамайди... 
Уч фарзанднпнг отасига ишонаверинг... Булар ҳаммаси 
бола ошкоэонига таъсир этади, шундан кейин жанжали- 
ни кўрасиэ... Энди сиэ фаҳат ўэ ҳаҳингизда ўйлашга 
ҳаҳҳингиз йўц, у вақтлар снз учун бутунлай ўтиб кетди...
— Хўп, 
ниғламайман,— пичирлади 
Кэт ва муздек 
бармоқлари билан унинг илиҳ, нам цўлини ушлаб ҳўй- 
ди,— раҳмат сизга...
— Қариндошларингиэ қаерда? 
Компаниямиз улар- 
нинг келишига ёрдам қилади. Биз йўл кирасини тўлан- 
миэ ва турар жой берамиз... Албатта, тушунсангиэ ке- 
рак, меҳмонхоналар қисман вайрон бўлган, қисман эса 
ҳарбийларга берилган. Аммо бизларда хусусин хоналар 
бор. Қариндошларипгизни ранжитмаймиз. Қаерга ёэиш 
керак?
— Менинг қариндошларим Кенингсбергда қолиш- 
ган,— жавоб берди Кэт.— Улардан бехабарман.
— Эрингиэнинг қариндошлари-чи? Кўнгилсиэ воқеа- 
нн кимга хабар қилайлик?
V
— Унинг 
қариндошлари 
Швецняда 
турадилар... 
Аммо уларга ёзиш ўнғайсиз: эримиинг амакиси Герма- 
ннянииг катта дўсти, шунинг учун унга ёзмасликни ил- 
тимос қилган... Биэ қулай 
пайтдагнна 
ёки элчихона 
орқали хат ёзардик.
— Адреси эсингиздамн?
Ш у пайт бола йиғлаб юборди.
! 
— Кечирасиэ,— деди Кэт,— мен 
уни эмиэнб олай,
кейин адресини айтаман.
— Майли, халақит берман,— дедн у киши ва палатан 
дан чиқиб кетди.
Кэт уиинг кетидан қараб қолди ва томоғига аллаиин 
ма тиқилгандай бўлди. Илгаригидек зирқираб боши оғ- 
рирди, аммо кўнгли лоҳас бўлмади. У ўзига берилгап 
саволлар устида яхши ўйлаб ололмади, чунки бола эмл 
бошладн-да, ташвишли, бегона нарсалар четда қолди. 
Унинг бағрида фақат шоша-пиша эмаётган ва қўлчала- 
ри билан ўйнаётган 
бола қолди: у йўргакларни ечиб
ташлади ва қип-қизил, баданини ҳар ер-ҳар еридан ип 
Ф билан боғлаб қўйгандек бақалоқ боласини томоша қи- 
либ ётдн.
№ 9
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Кейин у икки кун олдин аёллар кўп, катта хонада 
ётганини эслади. У ерга болаларни бир вақтда олиб ке- 
лардилар, палатани йиғи босиб кетарди, аммо унга бола- 
лар овози узоқдан эшитилаётгандек туюларди.
«Нега бу ерда бир ўзимман?— ўйлаб 
қолди Кэт.— 
Қаердаман ўзи?»
Ҳалиги киши ярим соат ўтгач кирнб келди. У ухлаб 
ётган болани томоша қилиб турди кейин папкадан анча- 
гина фотосуратларни олди-да, тизэасига ёйиб, сўради:
— Мен амакингизнинг адресини ёзиб олгунимча, 
марҳамат, қараб кўринг, бу ерда сизнинг нарсаларин- 
гиэ йўқмикан? Бомба тушгандан кейин уйингиздаги бир 
қатор нарсаларни топиш 
мумкин 
бўлди: биласиэми, 
сизнинг ҳозирги ташвишли аҳволингиэда битта чамадон 
ҳам катта бойлик. Бирон нарсани сотиш мумкин бўлар, 
болага эарур кийим-кечак оларсиз... Биэ, албатта, чиқи- 
шингизга ҳамма нарсаларни тайёрлашга ҳаракат қила- 
миз, аммо буниси ҳам ортиқча бўлмас...
— Франц Паакенен, 
Густав Георгплац, 25. Сток- 
гольм.
— Раҳмат Толиқмадингиэми?
— Бир оз толиқдим,— жавоб берди Кэт, чунки кўча- 
даги қатор қилиб териб қўйилган чамадон ва яшиклар 
орасида бошқалари билан адаштириб бўлмайдиган кат- 
та чамадон турарди. Эрвиннинг ана шу чамадонида ра- 
диостанция сақланарди...
— Диққат қилиб қаранг, сўнг мен кетаман,— деди 
эркак фотосуратларни унга уэатар экан.
— Менимча, йўқ,— жавоб берди Кэт,— булар ораси- 
да бизнинг чамадонларимиз йўқ ..
— Хўп, раҳмат, унда буни ҳал бўлган 
масала деб 
ҳисоблаймиз,— деди у ва фотосуратларни авайлаб порт- 
фелга солди-да, таъэим қилиб, ўрнидан турди.— Бир- 
нкки кундан кейин мен яна хабар оларман, ўшанда ури- 
нишларимнинг натижасини айтарман... Мен оладиган 
ширинкома — нима дейиш 
мумкин, эамон шундай — 
унча кўп эмас, сизга оғирлик қилмайди...
— Мен сиздан жуда миннатдор бўлардим,— жавоб 
берди Кэт.
Кэтни зиёрат қилиб юрган киши, гестапо район бўли- 
минннг терговчиси К эт бармоқлари изини дарҳол экс-
110
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

пертиэага юборди: чамадонлар тасвирланган фотосурат- 
лар устига олдиндан махсус состав суртиб қўйилган эди. 
Чамадонга 
ўрнатнлган 
радиопередатчикдаги 
бармоқ 
иэларн текшириб чиқилганди. Радиостанция жойланган 
чамадонда уч кншининг бармоқ иэлари борлиги аниқ- 
ланган эди. . Иккинчн сўроқни у империя хавфсиэлнги 
олтинчи бошқармасига юборди: унда Швеция фуқароси 
Франц 
Паакенеинииг ҳаёти 
ва фаолиятига 
тегишли 
ҳамма маълумотлар сўралган эди.
Айсман кабннетида аллақанча вақт у ёқдан-бу ёққа 
юрди. У қўлини орқасига қилиб, тез-тез юрар, одатдаги 
кўникнб қолгани қандайдир муҳим бир нарса етишмаёт- 
гандек бўлиб туюларди. Бу эса диққатини йиғиштириб 
олишига халақит берарди; у асосий 
нарсадан чалғиб 
кетарди, ўэини қийнаётган: «Нега Штирлиц гумон ости- 
га тушган экан?» деган масалани охиригача анализ қпла 
олмаётган эдн.
Ниҳоят асабни бузувчи ҳаво тревогаси сиреналари 
увиллай бошлаганда, Айсман, ўэи учун худди шу ҳаво 
ҳужуми етпшмаётганлигинн тушунди. Уруш оддий ҳаёт- 
га ўхшаб қолди, одамлар ҳаво ҳужумидан эмас, балкн 
худди бнрон хавф келтприши мумкин бўлган тинчликдан 
қўрқардилар.
«Худога шукур,— деди 
ичида 
Айсман, сиреналар 
фарёди тнниб, яна сукунат қайтгач,— Энди ўтириб иш- 
ласа бўлади. Ҳоэнр ҳамма 
кетади, менга эса ўтириб 
ўйлаш имконияти туғилади, бемаъни саволлар ва келиш- 
маган тахминлар билан кирадиганлар бўлмайди...»
Айсман стол ёнига ўтириб 1944 йилда давлатга қарши 
ишларда шубҳаланиб қамоққа олинган протестант ру- 
ҳоиийси Фриц Ш лаг ишини варақлай бошлади. Қамалиш 
олдидан унинг устидан қавмлари Барбара Крайн билан 
Роберт Ниче чақимчилик қилган 
эканлар. 
Уларнннг 
чақувларида ластор Ш лаг ўз ваъзларида ҳамма халқлар 
билан биродар бўлиб, тинч яшашни тарғиб 
қиляпти, 
уруш ваҳшийлик, ноҳақ қон тўкилмоқда, деб қоралаяп- 
ти, дейилган эди. Объектив текшириш шуни кўрсатганки, 
пастор ҳозир Швейцарняда яшаб турган собиқ капцлер 
Брюнимг билан бир неча марта учрашган. Улар ўртаси- 
да дўстона муносабат бўлган, 
аммо Германияда ҳам, 
Швейцарняда ҳам синчиклаб текшириш олиб борилгани-
111
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

га қарамай, пасторнинг муҳожирликда яшаётган канц- 
лер билан сиёсий алоқада бўлганлигини кўрсатувчи ҳеч 
қандан далиллар нўқ эди. . 
♦
Нега пастор Ш лаг разведкага тушиб қолган? Нсга 
уни гестапога жўнатмаганлар? Нега Шелленберг шу 
саволларга жавобни ишга илова қилиб қўнилган қисқа- 
гпиа маълумотдан топди: пастор 1933 йилда пацифист- 
лар' конгрессида қатнашиш учун икки марта Буюк Бри- 
тания ва Швейцарняга борган экан.
«Булар унннг алоқалари билан қизиққанлар,— деган 
хулосага келди Айсман,— у ерда пасторнинг ким билап 
учрашганлиги қизиқтирган. 
Шунинг учун пастор раз- 
ведкага олнб борилган, шунинг учун ҳам уни Штнрлни 
қўлига беришган. Хўш, Штирлнцнинг бунга ннма даҳли 
Сор? Топшириқни бажарган, холос...»
Айсман ншни яна варақлаб, чиқди: сўроқлар қисқа 
ва лўнда эди. Уз хулосаси асосли ва ҳужжатли бўлиши 
учун объектив йўл тутиб, ишдан баъзи нарсаларни кўчи- 
риб олмоқчи бўлди, аммо амалда 
кўчириб оладиган 
нарса йўқ эдн. Сўроқ Штирлицга хос услубда олиб бо- 
рилмаган: ялт этган жойи йўқ, турган-битганн расмият- 
чнлнк.
Айсман махсус картотекага 
қўнғироқ қилди. Теле- *
фоини узоқ вақт ҳеч кнм олмадн.
«Бомбадан яширинадиган хонада бўлсалар керак»,— 
дегаи хулосага келиб, трубкани 
энди қўймоқчи бўлиб 
турганда бировнннг овоэи эшитилди.
— Тўртннчи бошқармадан Айсман гапиряпти. Салом, 
Марҳамат қилиб, картотекага қараб кўринг; 1944 йил 29 
сентябрда штандартенфюрер Штирлиц томонндан олиб 
борилган пастор Ш лаг сўроғинннг ёзуви бормнкан?
«— Сизни огоҳлантнриб қўймоқчиман: сиэ қамоқда- 
сиз, кимки айбдорларни жазолашга ва халқни балолар- 
дан қутқаришга 
қаратилган 
национал-социализмнинг 
адолат суди қўлига тушган бўлса, унинг бу ердан нор- 
мал ҳаётга ва фаолиятга 
қайтиши 
амалиян мумкип 
эмас. Қариндош-уруғларингиз ҳам осойишта ҳаёт кечи- 
ра олмайдилар. Изоҳ берай: сиз, бнринчидан, ўэ айбнн-
1 П о ц и ф и э м — қар «андай уруш га, ш у ж ум л ад а н миллнй- 
озодлии уруш и, 
адоллтли 
ур уш га қам
карш и чицуачи 
б у р ж у о
оқими.
112
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

гиэга нқрор бўлиб, бизпинг давлатимиага «ксбатан но- 
лоял бўлган бошқа чорков арбобларини фош қилиб бер- 
сангиз, нккинчмдан, бундан буён биэнинг ишимизга ёр- 
дам қилиб турсангиз бунимг акси бўлиши мумкин. Сиз 
шу таклнфларни қабул қиласиэмн?
— Л1ен ўнлаб кўрншнм керак.
— Унлаб кўришингнз учуи қанча вақт қерак?
— Улпмга ҳозирланиш учун инсонга қанча вақт ке- 
рак бўлар экан?
— Снздан яна ҳалиги таклифнмга қаптншни сўрай- 
ман. Сиз ундоқ қилсам ҳам, бундоқ қилсам ҳам, бари- 
бир, ҳаёт тугади деяпсиз, лекип сиз Германиянинг ватан- 
парвар фарэанди эмасмиснз?»
— Ватанпарварман. Аммо «Германнянинг ватанпар- 
вар фарзанди» деганда ннманн тушуннш керак?
— Мафкурамизга содиқликни.
— Мафкура ҳали мамлакат эмас-ку.
— Ҳар ҳолда бизнинг мамлакатимиз фюрер мафку- 
раси билан яшамоқда. Руҳонин сифатида бизнинг идео- 
логиямизга эътиқод қилаётган халқ билан бнрга бўлиш 
сизнинг вазифангнз эмасмн?
— Агар мен сиэ билан генгма-тенг баҳслашганимда, 
нима жавоб берншнмни билардим.
— Бемалол твнгма-тенг баҳслашаверннг.
— Халқ билан бирга бўлиш — бир нарса, аммо адо- 
лат ва имон юэасидан иш кўраётганингизни сеэиб ту- 
риш — бошқа нарса. Булар бир-бпрпга мос келиши ва 
мос келмаслиги мумкин. Мазкур ҳолда сиэ эътиқодимга 
мос келмайднган йўлни таклиф 
қилмоқдасиз. Сиэ ме- 
нннг қандайднр аризага қўл қўйншимни нстаб, кимнинг- 
дир фойдасига 
ишлатмоқчисиз. Сиэ ўэ таклифннгизни 
мени бир шахс сифатида 
қабул 
қилаётгандек- бежаб 
кўрсатмоқдасиэ. Нега эндн мен билан 
шахс спфатида 
гаплашиб туриб, восита бўлишнмни таклиф қилмоқда- 
сиз? Б қогоэга имзо чек, сени ўлдирамиз, деб тўғриспни 
айтиб қўяқолинг. Немис халқи қайси нўлдан бормоқла, 
у қайси тилда гапирмоқда,— менга бари бир, чункк, 
аслпни олганда, мен аллақачон тирик мурда бўлиб қол- 
гаимаи.
— Галингиэ 
нотўғри. 
Қуйидаги 
сабабларга кўра 
нотўғри. Мен биронта қоғозга имэо чекишингизин сўра- 
мадим Майли, мен биринчи масала — сизнинг матбуот
8 — 2842
113
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ва радич орқали тартибимизга 
нисбатан олпозицняда 
турган дин аҳлдарига қарши очиқ гапиришингиз керак- 
лиги ҳақидаги таклифимдан воз кечдим, деб фараз қи- 
лайлик Меи сиздан аввал национал-социализм ҳақиқат 
эканлигини тушуниб олишингиэни, сўнгра сиэ шу ҳақи- 
қат билан келиша олиш имкониятини топа олсангиз, 
ҳақиқатимизга қанчалик ишонсангиэ, шунчалик бизга 
ёрдам беришингизни сўрардим
— Агар саволни шу тариқа 
қўймоқчи 
бўлсангнэ, 
аввал национал-социализмнинг бошқа нарсалардан кўп- 
роқ инсонга фойда келтпрнши мумкинлигнга мени ишон- 
тнриб кўринг
— Ишонтиришга тайёрман. Ахир национал-соцна- 
лизм — бнзнинг давлатимиэ, фюрернинг буюк ғоялари 
билан бошқарилаётган давлатимиэ бўлса-ку, сизлар дин 
аҳллари шу давлатга мос тушадиган бирон нарса так- 
лиф этмасангиз. Сизлар фақат маънавнн баркамоллнк- 
ни таклиф этмоқдасизлар, холос.
— Ж уд а тўғри.
— Инсон фақат нон бнлан тирик бўлмагани каби. 
фақат маънавнй барқарорлик билан ҳам тирнк эмас-да, 
ахир. Бинобарин, биз халқимиэга яхшплнк 
истяймиз. 
Шундай экан, бу ишимнзни 
миллатимизни 
маънавнй 
жиҳатдан янада баркамол 
бўлишга 
олнб келадиган 
бирннчи қадам деб ҳисоблаилик. 
нвм'
— Яхшн, ундай бўлса мен сиэга бир савол берай: 
концлагерлар ёки менга, руҳоний кишнга нисбатан олиб 
бпраётган терговннгиэ каби терговлар давлатчилигин- 
гизнинг муқаррар оқибатими?
— Сўзсиз, чунки бпз сизни миллатимиз нафратндан 
сақлаб турибмнэ. Агар сиз фюрернинг душмани, ғоямиз 
душмани эканлигингизни миллат билиб қолса, ер бн- 
лан яксон қиладн.
— Хўш, бошланншп қаерда-ю, оқибати қаерда? Мнл- 
лат нафратн қаердан пайдо бўлдн ва миллат нафрати 
сиэ тарғиб қилаётган тузумнинг зарурин хислатнмнкан? 
Агар шундай бўлса — нафрат қачондан бери мустақил 
ижобий факторга айланган экан? Бу нафрат эмас, балкн 
ёвуэликка қарши реакциядир. Агар нафрат сиэда асосни 
ташкил этса, агар нафрат сизда сабабу бошқа нарсалар 
оқибат бўлса, хуллас ёвуэликни сабабга киритаётган 
бўлсангиз, нега энди ёвузлик — яхшилнкдир, деб мени •
ишонтирмоқчи бўлмоқдасиэ?
114
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— Йўқ, «ёвузлик» сўзини сиз ишлатдингнз, мен эса 
«халқ нафрати» дедим. Ҳа, бизни 
ҳақорат қилган кўп
^ йиллнк Версаль шартномасидан кейин, яҳудий банкир- 
лари ва дўкондорлари аулмидан сўнг биринчи марта 
тинч-тотув ҳаётга эришган халқ нафрати. Кимки, ҳатто 
у руҳоний бўлса ҳам, буюк фюрер бошқариб бораётган 
партиямиз келтирган улкан ютуқларга шубҳа билан қа- 
раса ўша кншига халқ нафрат билан қарай бошлайди.
— Ж уда яхши.. Тинч яшаш ва уришиш, иккови ҳам 
бир нарсами?
— Биз ўзимизни ҳаёт 
макони 
билан 
таъминлаш 
учунгина уруш қилмоқдамиз.
— Аҳолининг тўртдан бирини концлагерларда ушлаб 
туриш — бу яхшиликми ёки мен жонимми қурбон қилп- 
шим лоэим бўлган ўша муштарак ҳаётми?
— Янглишяпсиз, биэнинг концлагерларимизда мам- 
лакатнинг тўртдан бир қисми ётганича йўқ. Кези кел- 
ганда шуни ҳам айтиш керакки, концлагерлар кишилар- 
ни йўқ қилиш 
қуроли эмас, бинобарин, 
сиз душман 
манбаларидан олинган 
маълумотлардан фойдаланаёт- 
ганга ўхшайсиз. Бунинг устига бизнинг ҳар бир концла- 
геримиз дарвозасида: «Меҳнат озодликка олиб чиқади»,
* деб ёэиб қўйилган. Биз концлагерларда йўлдан адаш- 
ганларни тарбияламоқдамиэ, табиийки, адашмаган ле- 
кнн чинакам душманларимиз ўлимга маҳкум этилганлар.
— Демак, ким айбдор-у, ким айбдор эмаслигини сиэ 
ҳал қиласизми?
— Шубҳасиэ.
— Демак, ҳар бир кимсанинг нимани нстаетганлиги- 
ни: нимада хато қилади-ю, нимада йўқ, буни олдиндан 
билар экансиа-да?
— Мен халқ истагини биламан.
— Халқ денг. Кимлардан иборат ўша халқ?
— Одамлардан.
— Ҳар бир киши ннмани 
исташнни 
билмай туриб 
халқ истагинп қаердан била оласиз? Тўғрироғи, нимани 
исташи кераклигини олдиндан унга айтиб, мажбур қи- 
лишми? Б у — хомхаёл.
— Сиз ноҳақсиз. Х алқ яхши овқатланишни истайди.
— Бунинг учун уруш қилишни ҳам деяқолинг?
— Сабр қилинг. Яхши овқатланиш, яхши уй-жойни,
V автомобилни, оилада 
хурсандчилик 
бўлишнни ва шу
бахт учун урушни, ҳа, урушни истайди!
115
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

У бошқа мафкурадаги 
кишиларнинг лагерларда 
ётишнни ҳам истайди денг? Агар бахт учун уруш муқар- 
ряр экан, демак снэпинг бахтингнзда нимадир нотўгри, +  
чункн бу тариқа 
эришиладнган бахт, 
менииг нуқтан 
назаримдан, соф бахт бўла 
олмайди. 
Балки менннг 
қараншм спзшшг қарашннгиздан фарқ қилса керак. 
Сизнинг нуқтаи назарингпз 
бўйича мақсад 
воситанн 
оқласа керак. Иеэуитлар ҳам шуни тарғнб қилнб кел- 
ганлар.
— Сиэ, руҳоннй снфатида бутум хрнстнанлнк тарақ- 
қнётиин рсвизия қнлмассиз? 
ё к и
христианлик таълимо- 
тн тараққнётидаги анрим даврларнн— хусусан ннкви- 
знцняии қоралашга журъат қиласнзми?
— Мен сиэга қандай жавоб беришни биламап. Чу- 
нончи, христианлик тарихнда инквнзиция 
бўлган. Ме- 
нинг нуқтаи мазарнмда, испанларннпг миллат сифатида 
инқирозга учрашипмиг сабаби ҳам мақсаднинг воситага 
алмаштнрнлишн бўлган. Дастлаб диннп тозалаш воси- 
тасн сифатнда таъснс этилган 
инквизииия 
аста-секнн 
ягона мақсадга айланиб кетган. Яъни дастлаб мафкура- 
си бошқача кишиларни днн воситасн билан соф кишн- 
лярга айлантиришнн мақсад қилиб қўйган ана шу шаф- 
қатсиз аутодафе секин-аста жаҳолатни ўз олдига ягона *
мақсад қнлиб қўядиган бўлди.
— Тушунарли. Қани айтинг-чм, хрштианлнк тарихи- 
да черков, табиийки, ҳукмдор қавмнинг тннч-тотув яша- 
шн мақсаднда 
бошқа 
мафкурадаги 
кншнларни кўп 
марталаб йўқ қнлиб турганми?
— Гаппнгизга тушунднм. Одатда бидъатчилар йўқ 
қилинган. Христианлик тарихидаги барча бидъатлар эса 
моддий манфаатларни кўзлаб қнлинган ғалаёилариннг 
ўэгннасн Хрнстианликдаги барча бидъатчилар тенгсиз- 
лик гоясиин тарғнб қпладм, ҳолбуки Псо пайғамбар эса 
тенглнк ғоясини таргпб қилгаи. Хрнстианлик тарихида 
бпдъатчиларнинг аксарпятн бой камбағалга тенг эмас, 
камбағал бойни йўқ қилиши ёкп ўзи бой бўлиб олиб 
унинг ўриинн эгаллаши керак, деган фикрга асосланган 
эдн, ҳолбуки Исо пайғамбарнмнг таълимоти икки хил 
иисон ўртасида айтарлм фарқ йўқ, бойлик ҳам, камба- 
ғаллик ҳам бу дунёдаги ўткннчн нарса деган фикрдан 
иборат эдн. Исо пайғамбар кишиларни келиштирмоқчи 
бўлган бўлса, бидъатчнлар қон тўкншга чақпрди. Бино- *
барнн, ёмонлнк, жаҳолат ғояси — бу, одатда, бндъатчи-
116
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лик- таълимотларига тааллуқлсдир, черкоа эса зўравок- 
лик хрпстпанликнииг маънавий қоиукчилик мажмуасига 
^ кириб қолмаснн 
деган мақсаддагпна 
бидъатчиларга 
қарши куч ишлатди.
— Тўғри, аммо зўравонликка 
чақнрган 
бндъатга 
қарши курашган 
черков 
ўзи зўравонлнкка йўл қўй- 
ган-ку?
— Ҳа, нўл қўйган, лекпн унн мақсадга айлантнрма- 
ган ва амалий жиқатдан оқламаган.
— Бидъатчнлпкка қарши эўравонлик, меннмча, сак 
киз-тўққиэ аср давомида ншлатилнб келинган шекилли? 
Демак, зўравонликни йўқ қнламиз, деб саккиз юз — тўқ- 
қиз юз нил давомида зўравонлик қилиб келинди. Биз 
1933 йилда ҳокнмият тепасига 
келдик. Хўш, биз яна 
нима қилнб берайлик? Ун бир йил мобайнида бнз иш- 
снэликнн тугатдик, ўи бир йил мобайннда бпз ҳамма 
немисларнинг қорнннн тунғаздпк, ҳа — бошқача маф 
курадаги кишилар устидан зўравонлик ҳам қплдик! Снз 
эса сафсаталарингнз билан бнзга халақит бермоқдасиэ! 
Агар сиз тузумимизнинг ашаддий душманн бўлсангиз 
маънавнй асосга эмас, балкп молдий асосга суяпганин- 
гиз мақсадга мувофиқ бўлмасмикан? Хусусан, қавмин-
^ гиэ орэснда давлатга қарши қандайднр гуруҳ ташкнл 
қилнб бизга қаршн пшлашннгиз мумкнн-ку? Ҳокимият- 
нннг маълум вакилларига қарши қуроллн ҳужумлар 
уюштнриб, варақалар тарқатнб; саботаж, диверсиялар 
нўлп билан курашншингнэ мумкни-ку?
— Йўқ, оддий сабабларга кўра мен бу йўлдан борг 
майман асло... мен бнрон 
нарсадан 
қўрққаним учун 
эмас... Буидай йўлни прпнцнп жнҳатдан нотўғри деб 
ҳисоблайман, шунннг учунки, мен сизларга қарши ўзла- 
рингизнинг усулларингизнп ишлата бошласам, беихтиёр 
спзларга ўхшаб кетаман.
— Демак, қавмингиздан биронта йигит келиб: «Пи- 
рим, мен тузумдан норозиман ва унга қарши курашмоқг 
чнман», деса. .
— Мен унга халақит бермайман.
— «Мен гаулейтерни ўлдирмоқчимап» деса-чи? Гау- 
лейтернинг уч боласи: пкки, беш ва тўққиэ яшар қизча- 
ларп, оёқлари палаж хотнни бўлса-чи? Хўш, унда нима 
қилардиигиз?
9  
— Билмадим. 
■
-г- Агар мен ўша киши ҳақида сўрасам, ҳеч нимани
117
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

аПтмайсизми? Уч қизалоқ билан бемор хотинининг ҳаё- 
тиии 
сақлаб 
қолмайснзмн? Екн 
менга ёрдам бера- 
снзми? 
^
— Йўқ, мен сизга ҳеч ннманн айтмайман, чунки бир 
кишиннпг ҳаётини қутқараман деб бошқаларнинг ҳаёти- 
ни хавф остига қўйиш муқаррардир. Ана шундай шаф- 
қатсиз кураш бораётганда фаоллик сарн босилган ҳар 
қандай қадам фақат яна қон тўкилишига олиб келиши 
мумкин. Рухоний киши бундай вазиятда бнргина йўлни 
тутиши — шафқатсизликдан юз угнриб, жаллод томонн- 
да турмаслиги мумкин, холос Афсускн, бу йўл пассив 
йўлдир, аммо бу ҳолда ҳар кандай актив йўл тутиш 
кўлроқ қон тўкшпшшга олнб келнши мумкнм.
— Ишончим комилки, агар бнэ учинчи даражада сў- 
роқ қнлсак — бу эса қийноқ ва оғрнқ деган гап — ўша 
одамнинг нсмини айтиб берардингиэ, албатта.
— Агар мени қийноқдан ақлннм нўқотган ҳайвонга 
айлантирсангиз, пимани нстасангиз, шуни қилаверадн 
деб ўйлайсизми мени? Бинобарин, шундан қилишнм ҳам 
мумкнн. Аммо бу ҳолда шу ишпн мен қилган бўламан. 
Шундай экан, бошқа гапнинг ҳожати йўқ бўлса керак? 
Менга қарши нималарии ўйлаб қўйган бўлсангиз, шу- 
ларни ншлатаверииг, мендан ханвон сифатндамн, маши- ^
на сифатидами, қанақасига фойдалансангиз фойдалана- 
веринг...
— Айтннг-чи, агар сизга ашаддин душманлар ақл- 
дан озганлар чет элга — Бую к Британияга, Россияга, 
Швецняга ёки Швейцарияга бориб, ўртада воситачи бў- 
лишни, биронта хатни элтиб беришни илтимос қилсалар, 
шунга кўнармидингиз?
— Воситачи бўлиш мен учун табний нарса.
— Нега энди?
— Шуиинг учупки, одамларнинг худо билан ўзаро 
алоқа қилишларида воситачи бўлиш — менинг бурчим. 
Одампинг худога 
муиосабати шунинг учун кераккн, 
одам ўз-ўэиии тўла-тўкис 
ннсон сифатида 
ҳис этади. 
Шунннг учун одамнннг худога муносабатинн бир одам 
нипг иккинчи одамга муносабатидан ажратиб бўлмайдн, 
деб ҳисоблайман Принцип жиҳатдап нккала муносабат 
ҳам бир хил — бирлик муносабатларидир. Ш у сабабли 
одамлар ўртасида ҳар қандай 
масалада воситачилик 
қилиш мен учун табиий нарса. Аммо бунда мен ўз ол- «
димга бирдан-бир шарт — воситачилик яхшиликка хиз-
118
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

мат қилиши ва яхши воситалар билан лмалга ошнрнлп- 
ши зарурлиги шартини қўяман. 
т* 
— Воситачилик давлатимиэга нисбатан ёмонлик бўл- 
са-чи?
— Сиз мени умумий баҳо беришга мажбур этмоқда- 
снэ. Агар давлат эўравонлнкка асосланган бўлса, руҳо- 
ннй киши сифатида уни принцип жиҳатидан маъцулла- 
шим мумкин эмаслигини яхши тушуниб турнбсиз. Ал- 
батта, одамларнинг ҳозирдагига нисбатан бошқачароқ 
яшашларини нстардим. Афсуски, бунга қандай йўл би- 
лан эришилишини билмайман. Аслини олганда, ҳоэир 
национал-социализм давлатини ташкил қилган одамлар 
доим омои бўлишларини ва уларнинг ҳаммаси қаидай- 
дир бошқа бирликка уюшишларини мстар эдим Менда 
ҳеч кимни ўлдирнш нияти йўқ.
— Менимча, хоинлик дахшатднр, аммо хоинлик хам, 
қотиллик ҳам қандай содир бўлаётганлигини бефарқ ва 
қўл қовуштириб куэатиб туриш ундан ҳам баттар даҳ- 
шатдир.
— Ундай ҳолда қотилликни тўхтатишга ҳаракат қи- 
лиш керак, холос.
— Уни тўхтатишга сизнинг қурбингиэ етмайдн.
4
— Ҳа, етмайди. Хоинликни сиз нима деб атайсиз?
— Хоинлик — сусткашликдир.
— Йўқ, сусткашликнинг ўзи хоинлнк эмас.
— Хоинликдан даҳшатлидир...»
Айсман бинонинг силкинаётганини сезди 
«Бомба- 
лар яқинга тушяпти шекнлли,— ўйладн у.— Екн катга 
бомбаларни ташлашяпти... Ж уд а қизиқ суҳбат... Ж уда 
қизиқ, аммо суҳбат оҳанги ғалати . »
У навбатчига қўнғироқ қилди. У кириб келди — ран- 
ги оқарган, юзини тер босган эди.
— Бу расмий ёзувми, ёки контроль ёэувми?— сўради 
Айсман.
Навбатчи секин жаиоб берди:
— Ҳозир аннқлаб бераман.
— Бомбалар яқин жойга тушяптими?
— Биэнинг деразаларимиз чил-чил бўлди...
— Бошпанага тушишингиз мумкин эмасми?
— Иўқ,— жавоб берди навбатчи.— Б у инструкцияда 
ман этилган.
<19
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Айсман суҳПатни тинглашни давом эттнрмоқчи бўл- 
ди, аммо навбатчи қайтиб келиб, Штирлицнинг суҳбатни 
ёзиб бормаганлнгини айтдн. Бу ёэув марказий аппарат 
ходнмларини коптроль текшнрувдан ўткаэнш мақсадида 
контрраэведка кўрсатмасн бнлан олнб 
борнлган ёзуз 
экаи.
7
— Ҳар қайснси бир тонпаданмн деймап бомбалар,— 
деди Шеллепберг.
— Шунақага ўхшайди,— маъқуллади Штирлиц.
У ҳоэир кабииетдан чиқнб кетиб, папкасида ётган қо- 
ғоэни— «СД хоинларининг» Ғарб билан музокара олнб 
бораётганлари 
тўғрнсидагн 
ахборотнн дарҳол 
ёқиб 
ташлашни истарди. «Шелленбергнинг бу айёрлиги таги- 
да кўп г.ап бўлса керак,— ўйлардн Штирлнц.— Уни руҳо- 
ний аввал-бошданоқ қиэнқтириб келган. Келажакда айб- 
ни яшириш учун керак бўлган. Унга руҳонийнинг айнан 
ҳозир керак бўлиб қолгапи жуда қнэиқ, Гиммлерни ха- 
бардор қилман турнб, бу ишни бошламаса керак!» Шун^ 
га қараман, Штнрлнц шошилмай, ҳаэил аралаш, бўла- 
жак операциянинг деталларини Шеллемберг билан му- 
ҳокама қилнши кераклигини тушунарди. У ҳоэир қанча- 
лик шошилмай, баҳузур гапирса, иши шукчалик муваф’ 
фақиятли бўлади...
— Менимча, самолётлар қайтяпти,— деди Шеллен- 
берг овозларга қулоқ солиб.— Шундайми?
— Ҳа, япа бомба ортиш учуи қайтиб кетяпти... ■
-
— Йўқ. Булар базасига бориб 
ўйин-кулги 
қилиб 
ўтирадилар... Самолёти етарли, биэни кетма-кет 
бо.м- 
бардимон қмлишлари мумкпн .. Демак, пасторнинг сннг- 
лисини болалари билан кафил сифатида 
сақласак, у 
қайтиб келади деб ҳисоблайсизмн?
— Албатта...
— Қантнб келгач, Мюллер сўроқ қнлса, алоқа бог- 
лаш учун уни снз юборганипгизни айтмайди, деб ўйлай- 
сиэми? 
м
— Билмаднм. Ким сўроқ қнлншига боғлиқ.
— Яхшнси, суҳбатнн 
магнптофон лентаснга 
ёзнб 
қолдириш, у эса... бомбардимон пайтида ҳалок бўлар...
— Унлаб нўраман...
— Уэоқ ўйлайсизми?
120
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— Яхшилаб, ҳар томоилама ўЯлаб курншга ижозат 
бсришннгиэнн сўранман.
♦ 
— Ҳар томонлама ўйлашга қанча вақт кетади?
— Кечқурун бирон ниманн таклнф этишга 
қаракат 
қиламан.
— М аъқул,— деди Шелленберг,— Ахнйри учиб 
ке- 
тишди .. Қаҳвага қалайсиэ?
— Қаҳва нчги.м бор, аммо ишни тугатян.
— Яхши. Ҳамма нарсани тўғри тушунганингиэдач 
хурсапдмап, Штирлиц. Бу билан Мюллернинг адабини 
бериб қўямиз. У сурбетлик қиляпти. Ҳатто рейхсфюрер- 
га ҳам. Манли, биэ унинг ишини бажарайлик, армонда 
қолмасин... Биз рейхсфюрерга катта ёрдам берган бўла- 
миэ.
— Рейхсфюрер бундан хабардор эмасларми?
— Иўқ. 
Йўқ — шундай деб фараэ қила турайлик... 
Тушунарлими? Умуман, сиз бнлан ишлаш ёқади меига..,
— Менга ҳам.
— Нега жаҳлингиэ чиққан кўринасиз?
— Жаҳлим чиққанича йўқ. Упдай пайтда жуда хо- 
муш бўламан. Ҳозир хаёлга ботганман.
Шелленберг штандартенфюрерни эшиккача 
кузатиб 
4
борди, қўлипн қисиб деди:
— Агар ҳаммаси жойида бўлса, беш-олтн кун тоғда 
дам шшшингиэ мумкин: ҳоэир чанғида учадиган п ай т—- 
кўкимтир қор, қуёшда 
қораяяпсиз... 
Жуда 
маза-да! 
Уруш пайтида кўп нарсаларни унутнб юбординг-а...
— Ҳайитда кўп ичнб юбориб, пальто кнйиш эсимиэ- 
дан чиқнб қолгандек, эввало ўэимизнн унутиб юбордин. .
— Ҳа, ҳа,— хўрсиндн Шелленберг,— худли 
эсдан 
чиқиб қолгап пальтодек... Шеър ёэмаганингиэга анча бўл- 
дими?
— Ҳали бошлаганнмча нўқ...
Шелленберг бармоғи билан пўписа қнлиб деди:
— Оз бўлса ҳам ёлғон гапирсангиэ бутунлай ипюнч- 
ни йўқотнб қўйишннгиэ мумкин, Штирлиц.
— Онт нчишим мумкин,— кулдн Штирлнц,— шеър- 
дан бошқа ҳаммасини ёэганман, лекин қпфияга йўқман...
Штирлиц Гиммлер номига ёэилган хатни йўқ қилиб, 
Шяҳэола 
Альбрехштрасседаги 
бчнодан 
чнқиб, 
аста 
Шпрее томон йўл олди. Тунда ғишт парчаларига тўлиб 
ш кетган йўлка супурилган эди: ҳозир бпр кечада пкки-уч 
марталаб бомбярдимон бўлиб қоларди.
121
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«Ишим пачава бўлишига сал қолди,— ўйларди Штир- 
лиц,— Шелленберг пастор билан шуғулланишни 
менга 
топшнрган пайтда уни ҳозир Швейцарияда 
муҳожир- 
ликда яшаётган собиқ канцлер Брюнинг 
қиэиҳтирган 
эди. Ф ақат шунинг ўзи. Пасторнинг кимлар билан ало- 
қаси борлигигина қиэнқтирганди: шунинг учун 
пастор 
биэ билан ҳамкорлик қилмоқчи деганимда, Шелленберг 
чолни бўшатишга дарҳол роэи бўлган эди. У мендан кў- 
ра уэоқни кўра билган экан. У ўзларининг жиддий тад- 
бирларида пасторни сохта шахс снфатида сақлаб турган 
экан. Бу кулги-ку: қандай қилиб пастор Вольф опера- 
циясига қатнашиши мумкин? Узи қандай операция экан? 
Ундан кимга фойда? Нега Вольфнинг Швейцарияга кет- 
ганини гапирганда, Шелленберг радиони баланд қилиб 
қўйди. Агар у буни баланд овоз билан айтолмаётган 
бўлса, демак, қандайдир катта тадбирга уринилмоқда, 
обергруппенфюрер Карл Вольфга эса кенг ваколат бе- 
рилган, унда Риббентроп ёки Фегеляйнникидек СС ун- 
вони ҳам бор. Шелленберг Вольф ҳақида менга айтма- 
са бўлмасди, чунки унга ўзим нима гаплигини билмай 
туриб операцияни қандай тайёрлашим мумкин, деб са- 
вол беришим турган гап эди. Ғарбдагилар Гиммлер би- 
лан бир стол атрофига ўтирмоқчиларми? Умуман олган- 
да, Гиммлер катта куч, буни улар тушунадилар, кучга 
эга бўлмаганлар билан музокара олиб 
боришдан ҳеч 
қандай маъно чиқмайди. Уларнинг бир стол 
атрофига 
ўтиришини хаёлга келтириш ҳам қийин... Майли... Пас- 
тор хўракка қўйиладиган, уларнинг айбини 
бекитувчн 
бир нарса, тажрибага ажратнлган қуён бўлиши керак: 
уларнинг фикри шундай. Аммо улар Шлагнинг у ерда 
алоқаси кенг эканлнгинн ҳисобга олмаганлар. Биноба- 
рин, мен чолга шундай йўл-йўрнқ кўрсатишим керакки, 
у ердаги таъсиридан ўзини жўнатган кишйларга,— ал- 
батта мен орқали жўнатган,— қарши фойдалана олсин. 
Мен ундан қўшимча алоқа канали сифатида фойдалан- 
моқчи эдим, аммо унга бундан ҳам масъулиятли ролни 
ўйнашга тўғри келадиган кўринади. Швейцарияда у ало- 
қа ўрнатмайди, албатта. Агар 
мен уни 
Шелленберг 
тексти билан эмас, балки ўз йўл-йўриғим билан таъмин- 
ласам, унинг ҳузурига Ватикандан ҳам, инглиз ва аме- 
рикаликлардан ҳам одам келади. Буниси равшан. Де- 
мак, мен шундай режани тайёрлаб беришим керакки, у 
ерга борган ёки бормоқяи бўлган немисларга нисбата»
122
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

унга кўлроқ циэнцнш туғнлсин. Кўрайлнн-чи, кнм ғолнб 
чиқар экан. Ҳар ҳолда, биринчндан, унинг учун амал қи- 
липадиган режа ва, иккинчидан, Гитлер ва 
Гнммлерга 
нисбатан оппоэициячл сифатида уни юборган одамлар- 
нингисми зарур».
Штирлиц «Вайнштюббе»га тушиб бир қадаҳ коньяк- 
ни аллақанча вақт эрмак қилиб ўтнрди, Бу ер жимжит, 
ўйлашга ҳеч ким халақит бермасди. Ҳоэир у бутун ву- 
жуди билан ўйга ботган эди — кечириб бўлмас ёки пай- 
қаб олиш қийин ҳодисага келган пайтларда у шундай 
аҳволга тушарди.
Бу кишн ҳақида ҳеч ким ҳеч нима бнлмасди. У кино- 
хроника кадрлари ва фотосуратларда фюрернинг ённда 
камдан-кам кўринарди. Урта бўйли, юмалоқ бошлл, юэн 
чанднқ бу киши фотографлар орқасига яширинишга ури- 
нарди.
г 
1924 йилда у сиёсий қотиллик учун ўн тўрт ой қамоқ- 
да ётиб чиққан дейишарди. Бундаи кейнн у авф умумий 
бўйнча озод бўлгач ёки қамоқдан 
қочгач, ҳар 
қалай 
яшириниб ю рган— бунинг қайси 
бириси 
аннқлигинн 
ҳам ҳеч ким билмасди. Гесс Англняга учиб кетган куни- 
га қадар уьн ҳеч ким бнлмасди. Гиммлер «ана шу фо- 
ҳишахона»да тартиб ўрнатиш ҳақида фюрернннг буйру- 
ғини олди. Фюрер партия идораси ҳақила ана шундай 
деганди — бу идоранинг бошлиғи эса лартия 
аъэолари 
орасида фюрерни исми билан 
атайдиган ва 
«сечлаб» 
гаплашадиган бирдан-бир киши Гесс эдн. Гиммлер одам- 
лари бир кеча давомида етти юэга яқин кишини қама- 
дилар. Уларнинг бир қисмини кейин бўшатишга тўғри 
келди, бир қисми узоқ муддат билан концлагерларга жў- 
натилди. Гесснинг энг яқин ходимлари қамоққа олинди, 
аммо партия идораси шефининг энг яқин ёрдамчиси — 
унинг ўринбосари Мартин Борман бундан холис қолди. 
Устига устак маълум даражада Гиммлерга нима қилиш 
кераклигини маслаҳат бериб турган кишига айланди: у 
ўэига керакли одамларни омон сақлаб қолди, кераксиэ- 
ларни, аксннча, лагерга жўнатаверди.
Гесс ўрнига ўтиргандан кейин ҳам у ҳеч ўзгармадн: 
у нлгаригндек индамас, илгаригидек Гитлернннг ҳамма 
галлари ёэиладнган чўнтак дафтарчасндан айрилмаеди; 
у илгаригидек камтарона яшар, бегона кўэлардан олнб 
қочардн ўэини. У илгаригидек, Геринг, Гиммлер ва Геб-
123
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бельсларни ҳурмат-нэзат қнлардм, аммо аста-секнн, бнр- 
икки нил ўтгач фюрерга шундай эарур одам бўлиб қол- 
днки, у қазил қнлиб Борманни ўзннинг сояси деб 
қам 
атаган эди. У ишнп шунчалнк уюштирган эдпкн, Гнтлер 
бнрон масала билан қиэиқиб қолса, овкатланнш олди- 
данмн ёки қақва пчаётган пантидами, Борман жавобни 
тахт қилпб турардп. Ьу пшлар хўжа кўрсиига эмас, бал- 
ки 
шошма шошарлнкснэ, пншпқ-пухта 
бажарилардн. 
Бир куни Берхтесгаденда фюрернн халқ гулдурос қар- 
саклар билан кутиб олнб, учрашув тасоднфан катта на- 
мойншга апланиб кетганда, Гитлернннг офтобда турга- 
нини Борман наэарга олиб қўндп Эртасигаёқ 
Гитлер 
ўша жойда эман дарахтпни кўриб қолди: бир кечада 
Борман катта бпр дарахтни кўчириб келиб ўтқиздириб- 
ди... Гитлер ©орманни койиб қўйди, аммо ичида ёрдамчн- 
сининг шунчалик меҳрибончилигидан хурсанд эди. Бор- 
маи Гитлер учун ҳамма хатларни тайёрлаб 
берардм, 
фюрер столн устига тушишн керак бўлган барча мате- 
рналларни кўриб чиқардн. Бнр вақт Геббельс учувчи- 
ларнннг жасорати тасвирланган бнр альбомни Гитлерга 
юборганида, Борман: «Ш унчалик ошкор пропагандистик 
ёлғон нарса бнлан фюрернинг асабини бузиш шартми- 
кан?» деган хат билан унн қайтариб юборган эди.
У Гитлернинг ўэ нутқларини плднндан тайёрламас- 
лигини билар эди: фюрер тайёрланмай гапиришнн яхшм 
кўрарди ва нутқи яхши чнқарди ҳам. Аммо Борман чет 
элдан келган давлат арбоблари 
билан ўтказнладиган 
учрашувлар олдидан ёки 9 ноябрда — революцпя байра- 
ми кунида кўпроқ эътибор берилишн лозпм 
бўлган — 
упинг нуқтаи пазаридан, албатта — масалалар 
юзаси- 
дан фюрерга тезис ёзнб беришни ҳеч унутмасди. У бун^ 
дай кўзга кўринмайдиган, лекин жуда муҳим ишни жуда 
одоб билан бажарардики, Гитлерда, программали нутқ- 
ларнмни бошқа одам ёэиб беряпти, деган фикр 
пайдо 
бўлмасди,— у Борманнинг ишини ўз вақтида бажарил- 
ган, эарур котиблнк нши деб қабул қиларди. Бир куни 
Борман касал бўлиб қолганда, Гитлер эртасигаёқ иш 
юришмаётганлигпнп сезиб, унинг олдига шахсий врачи- 
чи юборди.
Борман фюрернннг ҳуэурига бирон кимса қандай ма- 
сала билан кирмоқчн бўлганлигини, ўша кишининг иэ- 
эат-иафсига тегмай, одоб доирасидан 
чиқмай, 
билиб 
олишга уста эди. Шунингдек, қабул пайтида ўзини қан-
124
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

аай тутпши кераклнгн ҳақида кимга ва қандай мясля- 
ҳат берншни ҳам биларди. У қабулга 
келган кншнпи 
шундай тайёрлардикн, унннг фикрп бплан фюрер фнкрп 
Оир-бирига мос тушпб қўяқоларди,
Кимки ўз нуқтаи назарнни ёқлаб фюрер билан баҳс- 
лашувга журъат этса ва ўша фнкрн умум фнкрига мпС 
келмаса, шу кишиларни Борман Гнтлер ҳузурнга бундан 
кеннн киргпзмаслнкка қаракат қнларди.
Борман чироплп гапнра олмасдн, аммо расмнй қо- 
ғозларни ёзишга жуда уста, ақлли одам эди. У ўз аклн* 
нн дағаллик, тўғрисўзлик, соддадиллик нпқоби 
остига 
яшира олардн; унинг қўлидан ҳамма 
нарса 
келарди, 
аммо ўзини арзимас, лекин сал-пал масъулиятли қарпр 
қабул қнлнш олдндан ҳам 
«маслаҳатлашиб олншин'» 
эарур ҳнсоблаган оддий кншилардек тутарди...
Худди ана шу киши— Мартин Борман қўлига С Д мах- 
фнй почтасидан «шахсан» деб шархланган ва маэмуни 
қуйидагича хат келиб тушди: «Партайгеноссе Бормаи/