|
3.4-jadval
Yer shari aholisining o‗sishi
Yilnoma
Davr
Davrning
davom
yetishi
Davr boshida
aholi soni (mln
kishi)
Aholi soni
o‗rtacha yillik
o‗sishi
Eramizdan 7000
yil avval
Neolit
5000
10
-
Antik davr
7000
50
0,03
(yangi yera)
Yangi yeraning
boshlanishi
o‗rta
asrlarni
dastlabki yillari
2000
230
0,1
1000 yil
O‗rta asrlar
1000
305
0,02
1500 yil
O‗rta
asrning
yakuniy davri
500
440
0,1
1650 yil
Yangi
zamonning
boshlanishi
150
550
0,3
1800 yil
Yangi zamon
150
952
0,5
1900 yil
Yangi
zamon
yakuniy davri
100
1656
0,8
1950 yil
Eng
yangi
zamon
50
2527
1,0
1980 yil
Yaqin
o‗tgan
davr
30
4430
1,9
2000 yil
Hozirgi davr
20
6024
1,5
Xitoyda aholi o‗sishini cheklash muammosini hal etilishi bilan boshqa
muammo vujudga kelmoqda. Hayotning o‗rtacha davomiyligini uzaytirish
ko‗lamida bola tug‗ilishini kamaytirish Xitoyda aholini qarib borish muammosini
yuzaga keltirmoqda. Mutaxassislarning fikriga ko‗ra, 2040 yilda qari yoshdagi
xitoyliklar aholining ¼ qismini tashkil qiladi. Qariyalar salmog‗i 20 yoshgacha
bo‗lgan yoshlarga nisbatan 2 – 3 marta ko‗p bo‗ladi. Har bir oila bir farzandidan
61
tashqari yana 4 nafar qariyani ta‘minlashi kerak bo‗ladi; bu esa, o‗z navbatida,
davlat byudjeti uchun qo‗shimcha xarajatga (nafaqaga, ijtimoiy muxofazaga, tabiiy
xizmatga) olib keladi.
Xitoy oldida turgan yana bir demografik muammo – bu butun mamlakat
bo‗ylab shaharlarda ish izlab yurgan dehqonlardagi tug‗ilish masalasi. Bunday aniq
ro‗yxatga olishni iloji bo‗lmagan, migrantlar soni 80 mlndan oshiq. Har birini
kuzatishini iloji yo‗q, shuning uchun ham ular muhitida aholining takror barpo
etishni rejalashtirish mushkuldir. Statistik ma‘lumotlarga ko‗ra, tug‗ilishning
rekordli ko‗rsatkichlari mamlakatning chet viloyatlarida kuzatilmoqda; u yerlarda
erta nikoh qurish hollari juda ko‗p uchraydi, ekspyertlarning ma‘lumotlariga ko‗ra
bu holning sababi, chet hududlarida aholi savodlilik darajasining pastligidir.
Rasmiy ma‘lumotlarga ko‗ra, XXR da 15 yoshdan oshgan savodsizlarning soni
180 mln.ni tashkil etadi, bu esa butun aholining 15,8 foizidir. Shuning uchun
Xitoyda ta‘lim muammosini ham tug‗ilishni cheklash bilan bir qatorda hal etish
lozim.
Xitoy mutaxassislari prognoziga ko‗ra, 2050 yili aholining o‗sishi nolga
tushar ekan. Aynan mazkur 100 yillikning o‗rtalarida Xitoy dunyoning o‗rtacha
rivojlangan mamlakatlar qatoriga qo‗shilishni rejalashtirgan
1
. G‗arbiy, Sharqiy,
Markaziy Afrikadagi qator davlatlar, Shimoliy Afrikadagi G‗arbiy Saxara, Sudan,
Janubiy Afrikadagi Namibiya, Svazilend davlatlarri, Shuningdek G‗arbiy,
Markaziy va Janubiy Osyodagi ba‘zi davlatlar (Saudiya Arabistoni, Quvayt, Eron,
Omon, Falastin, Yaman, Afg‗oniston, Butan, Laos)da hozirgi davrda ham
aholining tabiiy o‗sishi ancha yuqori darajada saqlanib kelmoqda va ularda ham
aholini tez ko‗payish muammosi qayd etilmoqda. Aholining bunday tez sur‘atlar
bilan o‗sishi esa aholini oziq – ovqat, ish va yashash joylari bilan ta‘minlashdek
muhim, jiddiy iqtisodiy muammolarini
2
keltirib chiqaradi.
Ilmiy manbalarda XX asr oxirlarida planetamizda 1 milliard aholi
kambag‗allikda yashayotganligini, 500 million aholi to‗yib ovqat emayotganligini,
har kuni 35 ming kishi ochlikdan halok bo‗layotgani, dunyodagi 36 ga yaqin
1
Экономическое обозрение. -Ташкент. 2001 г. № 1. стр. 57 – 59.
2
Бўриева М.Р. Демографик муаммолар -Тошкент – 2005, 9-бет.
62
davlatlar mavjud aholisini o‗z resurslari yordamida boqa olmasligi haqida
ma‘lumotlar keltirilgan. XXI asr boshlariga kelib sayyoramizda shiddat bilan
ko‗payib borayotgan aholini boqish muammosi bilan bir qatorda ekologik
muammolar ham keskinlashib bormoqda. Ularga yer hosildorligini kamayib
borishi, yer, suv va o‗simlik dunyosining ifloslanib, o‗rmonlarning kamayishi,
natijada, azon tuynugini kattalashib, aholi salomatligiga salbiy ta‘sir
etayotganligini qayd etish mumkin.
Yer shari aholisi soni uning ba‘zi hududlarida juda tez ko‗payib borayotgan
bo‗lsa, ba‘zi hududlarida esa aholi soni ko‗payishi demografik mezon darajasidan
kamayib ketgan. Bunday holatni Yevropadagi barcha davlatlarda, shimoliy
Amerika davlatlari, shuningdek, janubiy Amerika va Osiyodagi ba‘zi davlatlarda
kuzatish mumkin.
Dunyo aholisi soni dinamikasi va hududiy tarqalishi xususiyatlarini
o‗rganish aholi geografiyasining muhim vazifalaridandir. BMT ma‘lumotlariga
ko‗ra 2017 yilda dunyo aholisining soni 7,5 milliarddan oshib ketdi. Mutaxassislar
prognoz etishlaricha dunyo aholisining soni 2025 yilda 8 milliardga, 2050 yillarda
esa 9,4 milliardga etar ekan.
Yer kurrasida insonning paydo bo‗lishi va ko‗payib borishi haqida ilmiy
manbalarda qator ma‘lumotlar mavjud bo‗lib, ularda aholining ko‗payib borish
tabiiy-biologik, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy omillar bilan bog‗liq bo‗lganligi qayd
etilgan. BMT tomonidan jahon davlatlari bo‗yicha ishlab chiqqan demografik
ko‗rsatkichlari guvohlik berishicha, 2017 yili Yevropa davlatlari bo‗yicha tug‗ilish
va o‗lish koeffitsientlari 11 ‰ tenglashib, aholining tabiiy o‗sishi ―0‖ ga tushib
qolgan. Latviya, Litva, Germaniya, Belorussiya, Bolgariya, Vengriya, Moldaviya,
Ruminiya, Rossiya, Ukraina, Xorvatiya, Serbiya kabi davlatlarda esa aholi tabiiy
o‗sishi ko‗rsatkichi ―0‖dan ham kamayib -0,1, -0,5 foizni tashkil etmoqda
1
.
Boshqacha qilib aytganda, mazkur davlatlarda ―demografik inqiroz‖ jarayoni
boshlangan.
1
Population Refyerence Bureau. 2008. World Population Data Sheet.
63
2015 yilda dunyoning 83 ta davlatida tug‗ilish darajasi oddiy aholi takror
barpo bo‗lishi darajasining eng past ko‗rsatkichidan ham kichik bo‗ldi (bitta ayolga
2,1 tadan bola), keyingi avlod vakillari o‗zidan oldingi avlod vakillariga nisbatan
kam sonli bo‗lmoqda.
Bundan tashqari, Yevropaning 15 ta davlatida qisqargan
aholi takror barpo bo‗lishi qayd etildi, yoki demografik inqirozga yuz tutdi
1
. Dunyo
aholisining soni dinamikasi ko‗rsatishicha sayyoramizda aholi muntazam ko‗payib
kelgan. Aholining eng tez ko‗paygan davri XX asrga to‗g‗ri keladi. 1900 – 1950
yillarda yer shari aholisi har yili o‗rtacha 0,90% dan ko‗paygan bo‗lsa, 1950 –
2000 yillarda bu ko‗rsatkich 1,75 % ga etdi, 2000 – 2009 yillarda esa aholining
o‗sish sur‘ati 1,42 foizni tashkil etgan. Sayyoramiz aholisining ko‗payib borishida
uning alohida hududlari farq qiladi
2
.
Do'stlaringiz bilan baham: |
