|
Savol va topshiriqlar
1. Aholi sonining ortishiga qaysi omillar ko’proq ta'sir ko’rsatgan?
2. O’zbekistonda tug'ilish darajasining yuqoriligiga sabab nima?
3. Respublikada asosiy millat — O’zbeklardan tashqari yana qanday millat vakillari istiqomat qiladi? Aholi qaysi hududlarda va nima sababdan zich joylashgan?
4. Demografiya fani haqidagi bilimlaringizni o’zaro tekshirib ko’ring.
51-§. SANOAT SOHASIDAGI ZIDDIYATLAR
Yangi sanoat korxonalarining barpo etilishi. 70-yillarga kelganda respub-likada ijtimoiy rivojlanish muammolari ularning hal qi-linishidan ko’ra tezroq ko’payib, keskinlashib bordi. Boshqaruvning ma'muriy-buyruqbozlik usullari va iqti-sodiyotni qattiq rejalashtirish prinsipi vaziyatni yanada murakkablashtirdi. Bu hol sanoatni rivojlantirishni ham qiyin ahvolga solib qo’ydi. Iqtisodiyotga davlat tomonidan juda katta hajmda kapital mablaq'lar ajratil-di. Ularning asosiy qismi katta-katta qurilishlarga taqsimlab berildiki, bunda milliy respublikaning man-faatlari inobatga olinmadi.
Yangi sanoat korxonalarining barpo etilishi muno-sabati bilan yangi texnika, ishchi kuchi, malakali muta-xassislar jalb etildi. Biroq bu bilan respublika sanoatida-gi vaziyat o’zgarishsiz qolaverdi. Buning asosiy sabab-laridan biri mazkur korxonalarning respublika manfaat-larini ko’zlamasdan qurilganligida, yangi texnologiyalar, fan va texnika yutuqlaridan yetarlicha foydalanilmagani-da edi. Oqibatda sanoatning barcha sohalarida turg’unlik holati ro’y berdi.
70—80-yillar respublikamizda ishlab turgan sanoat korxonalari, ularning filiallari va sexlarida o’rnatilgan dastgoh va asbob-uskunalarning 60 foizdan ko’prog’i eskirib, ishga yaroqsiz holga kelib qolgan edi. Shu bilan birga, yangi texnologik asbob-uskunalar yetarli bo’lma-ganidan, ishning 50 foizi qo’lda bajarilardi. Ko’pgina korxonalarda, jumladan, Toshkent to’qimachilik kombi-nati, kimyo sanoati korxonalarining bir nechtasida 40-yillarda, ipakchilik korxonalarida esa 50-yillarda o’rnatilgan dastgohlardan foydalanilardi. Ana shunday sharoitda ish unumi va samaradorligini oshirish maqsa-dida yangi-yangi sanoat korxonalari qurilishiga ko’proq ahamiyat berildi.
Sanoat mahsulotining (1970—1985-yillar) umumiy hajmi O’zbekistonda 241 foizga o’sgan bo’lsa, uning yetakchi tarmoqlari — mashinasozlik va kimyo sanoati asosan paxtachilik uchun mashinalar, kimyoviy o’g’it va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarish bilangina cheklandi. 1985-yilga kelganda respublikada 1500 dan ortiq ishlab chiqarish, ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari, kombi-natlari va korxonalari bor edi.
Yangi qurilgan sanoat korxonalarining ishlashi uchun zarur bo’lgan asbob-uskunalar, ehtiyot qismlar, neft mahsulotlari, yog’och-taxta va boshqa materiallar asosan Rossiyadan keltirilar edi. Xuddi shuningdek, o’zbe-kistondan ham boshqa milliy respublikalar — Ukraina, Belorussiya, Boltiqbo’yi respublikalariga paxta, ipak, teri, jun kabi qishloq xo’jalik xom ashyolari, yarim fab-rikatlar va boshqa mahsulotlar yuborilardi. Markazning bunday siyosati milliy respublikalar, shu jumladan, O’zbekiston sanoatining boshqa joylarda tayyorianadigan butlovchi detallar va boshqa materiallarga muhtojligi va muteligini oshirdi.
Shu yillar o’rta Osiyoda mashinasozlik mahsulotlari-ning uchdan ikki qismini beradigan O’zbekiston mashinasozlik sanoatida biroz siljishlar bo’lgan. Naman-gan, Sirdaryo, Buxoro viloyatlarida ham mashinasozlik korxonalari qad ko’tardi. Toshkent va Samarqanddagi mashinasozlik korxonalari mahsulot ishlab chiqarishni 1970—1985-yillarda 370 foizga oshirdi. Ayni vaqtda sanoat ishlab chiqarisbida mashinasozlikning salmog’i biroz ortdi. Uning tarkibida yirik zavodlar ishlab turishi-ga qaramasdan, murakkab ro’zg’or texnikasi, yo'l quri-lishi mashinalari, plastmassa buyumlar, savdo-sotiq va maishiy xizmat sohasi uchun zarur asbob-uskunalar deyarli ishlab chiqarilmasdi.
Kimyo sanoati umumittifoq mehnat taqsimotida O’rta Osiyo respublikalarida, jumladan, O’zbekistonda yetakchi tarmoq hisoblanar edi. Bu tarmoq mineral o’g’itlar, o’simliklarni himoya qilish kimyoviy modda-lari, sun'iy ammiak, kir yuvish vositalari va boshqa turli mahsulotlar ishlab chiqarardi. 70—80-yillarda uni rivoj-lantirishga juda katta e'tibor berildi. Yangi korxonalar, jumladan, Yangi Qo’qon kimyo zavodi, Chirchiq, Far-g’ona, Samarqand, Olmaliq, Navoiy kimyo korxonalari qurib ishga tushirilishi natijasida mahsulot hajmi 1985-yilda 1970-yildagiga nisbatan 367 foizga oshdi. Ular ish-lab chiqargan nitron, atsetat, kaprolaktam mahsulotlari boshqa respublikalarga chiqarishga mo’ljallangan edi. 1985-yilga kelib respublikada kimyo mahsulotlari ishlab chiqaruvchi 20 ta sanoat korxonasi faoliyat ko’rsata boshladi. Ular ishlab chiqarish jarayonida atrof-muhit va inson salomatligi uchun o’ta zaharli chiqindilar chiqarib, ekologik vaziyatni yanada murakkablashtirdilar.
O’zbekiston yuqori sifatli oltindan tashqari mis, qo’rg’oshin, rux, volfram, uran, tabiiy gaz, toshko’mir va boshqa xom ashyo mahsulotlari yetkazib berib, Ittifoq xazinasini boyitib keldi. Respublikaning Chotqol, Qura-ma, Nurota tog’lari, Qizilqum sahrosi bag’rida joylash-gan Marjonbuloq, Qalmoqqir, Uchquduq, Zarafshon, Muruntov oltin konlarining dovrug’i butun dunyoga mashhur.
80-yillarning o’rtalariga kelib O’zbekistonda Ittifoq tasarrufidagi korxonalar jami korxonalarning 31 foizini tashkil etgan bo’lsa, 61 foizi Ittifoq-respublika vazirlik va idoralariga, faqat 8 foizi bevosita respublika va mahalliy sanoat boshqarmalariga tegishli edi. Jumladan, rangli metall korxonalari Markaz qaramog’ida bo’lib, ko’proq xom ashyo qazib olish, dastlabki ishlov berish, yarim tayyor buyumlar ishlab chiqarish bilan shug’ullanardi. Bu korxonalarning mahsuloti respublikadan tashqariga olib ketilardi.
Ma'muriy-buyruqbozlik usullari hukmronlik qilgan bu davrda yuzlab korxonalar qurilganiga qaramasdan, tayyor mahsulot ishlab chiqarilmasligi oqibatida respub-lika boshqa mintaqalarga qaram bo’lib qolaverdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
