Annotatsiya. «O’zbekiston tarixi» bo’yicha tayyorlagan ma’ruza matnlari fanning barcha ma’lumotlarini o’z ichiga qamrab olgan. O’quvchilarning tarix sohasidagi bilimlarini shakillantirishga qaratilgan

Savol va topshiriqlar

1- Urushdan keyingi qatag'onlarning asosiy sabablarini tushuntirib bering.

2. Yozuvchi va shoirlar qanday bahonalar bilan ayblandilar? 3. Milliy madaniyatimizni cheklashdan maqsad nima edi? 4. Shaxsga sig'inishning mohiyatini nimada deb bilasiz?

5. Shaxsga sig'inishning salbiy oqibatlari haqida gapirib oering.

41-§. O’zbekiston SANOATINING BIR TOMONLAMA RIVOJLANISHI

Reja.

1. Sanoat qurilishidagi qir-g'inliklar. Urushdan keyingi yillarda sanoatni boshqarish ma'-muriy-buyruqbozlik usullari va qattiq rejalashtirish, o’ta markazlashtirish prinsiplari asosida olib borildi. Bu holat sanoatning rivojlanishida jiddiy ziddiyatlarni keltirib chiqardi. o’sha davrda Ittifoq hukumati tarkibiy qismi bo’lgan O’zbekiston respublikasi suvereniteti o’ta cheklangan bo’lib, u Ittifoq rahbariyati tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy siyosatni so’zsiz amalga oshirishga majbur edi.

Urushdan keyingi besh yilliklarda davlat sanoatni o’stirish uchun katta miqdorda kapital mablag’lar ajrat-di. Lekin ularning katta qismi og’ir industriyaga sarflan-di. Sanoatning bu sohasi asosan paxtachilikni rivojlanti-rishga, ya'ni Markaz manfaati uchun xizmat qilardi. Shu bilan birga, sanoat qurilishida avvalgi mo’ljal va ko’rsat-malar saqlanib qolaverdi. Ular rivojlangan mamlakatlar-da keng tadbiq etiladigan yangi texnologiyalar, fan va texnika yutuqlaridan foydalanishni ko’zda tutmas edi.

Eng kucbJi nomutanosiblik hollari yengil sanoatda sodir bo’ldi. Yengil sanoat ishlab chiqarish rejalari baja-rilmas edi. Bu soha amalda rivojlanmay, turg’un bo’lib qoldi. Rejalarga muvofiq bu sohaga ajratilgan sarmoya keyinchalik qaytarib olindi. Asbob-uskunalar yillar davo-mida yangilanmas, yangi texnologiyalar haqida so’z ham bo’lishi mumkin emas edi. Bunday munosabat mahalliy korxonalarda iste'mol mollari ishlab chiqarishni tobora kamaytirib, ularning chetdan keltirilishini oshirdi. Respublika aholisining bunday mollarga ehtiyoji yetarli darajada ta'minlanmadi.

Sanoatni rivojlantirishdagi ichki ziddiyatlarga qara-may, ishchilarning fidokorona mehnati tufayli urushdan keyingi yillarda sanoat ancha o’sdi. Har besh yillikda 100 taga yaqin sanoat korxonalari ishga tushirildi. Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish 1970-yili 1940-yildagiga qaraganda 8,5 baravar ko’paydi.

Ushbu yillarda O’zbekiston respublikasida ko’p sohali mashinasozlik industriyasi, kimyo, neft, toshko’mir, gaz, tog’-kon va energetika sanoati yanada rivojlandi. Busiz iqtisodiyotni tiklash va uning yanada yuksalishini ja'minlash mumkin emas edi.

Mashinasozlik va metall ishlash O’zbekiston sanoa-ning yirik sohasi bo’lib, xalq xo’jaligini texnik jihatdan aayta qurollantirishda muhim rol o’ynadi. 1970-yilga kelib 100 ga yaqin mashinasozlik va metall ishlovchi korxonalar faoliyat ko’rsatardi. Paxtazorlarda ishlatishga jno’ljallangan kuchli traktorlar ishlab chiqarishni o’zlashtirib olgan Toshkent traktor zavodi, paxta terish mashinalari ishlab chiqaradigan «Tashselmash» zavodi, «O’zbekselmash» va «Chirchiqselmash», Toshkent eks-kavator zavodi va respublikada hamda undan tashqarida ishlatiladigan mahsulot beruvchi boshqa ko’pgina kor-xonalar shular jumlasidandir.

Respublika mashinasozlik zavodlarining aksariyati paxtachilik bilan bog’langan edi. Butun sanoat ishlab chiqarish hajmining uchdan ikki qismidan ko’prog’i qisbloq xo’jaligiga, xususan, paxtachilikka to’g’ri kelardi. Biroq, shuni aytib o’tish kerakki, O’zbekiston sanoati-ning paxta tozalash korxonalari paxta xom ashyosini faqat dastlabki ishlovdan o’tkazardi, xolos. Paxtani ish-lab, oxirgi mahsulotga aylantirish huquqi Rossiya to’qi-machilik korxonalariga berilgan edi. Respublikada g’allachilik, sabzavotchilik, bog’dorchilik, uzumchilik uchun, ipakchilik va chorvachilikdagi jarayonlarni me-xanizatsiyalash uchun mashinalar ishlab chiqarilmasligini ham qayd etib o’tish zarur. Natijada muhim sanoat sohalarining rivojlanishi orqada qolib, oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirishni ko’paytirishga to’g’anoq bo’ldi.

50-yillarda Buxoro viloyatining Gazli shahrida ulkan gaz-neft konining topilishi O’zbekistonda gaz sanoatining J5Z sur'atlarda rivojlanishiga asos bo’ldi. Gazlining umu-' gaz boyligi 446 mlrd kubometrga teng edi. Gaz ishlab chiqarish yildan yilga ortib bordi. 1960-yilda 0,4 mlrd ftetr tabiiy gaz ishlab chiqarilgan bo’lsa, 1970-yilga bu ko’rsatkich 32 mlrd kubometrga yetdi. Ittifoq hukumatining O’zbekistonda gaz ishlab chiqarishn" oshirishdan maqsadi uni Rossiya sanoat markazlaria ko’proq tashib ketish edi. 1963-yilda Buxoro—Ural 1967-yilda eng uzun o’rta Osiyo — Markaz gaz quvuri ishga tushirildi. Bu ikkala quvurlar orqali Rossiyaga 1969-yilda 28 mlrd kubometr tabiiy gaz olib ketildi.

O’zbekiston boy mineral xom ashyo bazasi hisob-lanadi. Respublikada ko’pgina foydali qazilmalar: oltin mis, qo’rg’oshin, rux, volfram, uran, tabiiy gaz' toshko’mir va Mendeleyev jadvalidagi boshqa elementlar mavjud konlar topildi. Ular asosida shaxtalar, zavodlar neft va gaz korxonalari qurildi, yangi shaharlar paydo bo’ldi.

50—60-yillarda respublikada oltin ishlab chiqarish sanoati ancha rivojlandi. Oltin ajratib oluvchi kompleks-lar, fabrikalar, oltin ruda kombinatlari, shuningdek, mis rudasini qayta ishlovchi kombinatlar ishga tushirildi.

Olmaliqda mis, qo’rg’oshin, rux va boshqa nodir metallar konlarining ochilishi O’zbekistonda rangli me-tallurgiyani rivojlantirishda katta rol o’ynadi. 50—60-yil-larda Olmaliq kon-metallurgiya kombinatining to’la ishga tushirilishi O’zbekistonni yirik mis sanoati markaziga aylantirdi. Kombinat ikki majmuadan — qo’rg’oshin-rux majmuasi hamda mis majmuasidan (Qalmoqqir koni, mis boyitish fabrikasi, mis zavodi) ibo-rat bo’lib, mis va mis buyumlar, rux, qo’rg’oshin, sulfat kislota, molibden, oltin va boshqa nodir metallar chiqarardi. Sovet davrida bu korxonaning ham asosiy mahsuloti Rossiyaga tashib ketilardi.

Biroq sovet davrida mustamlaka qatorida bo’lgan respublika o’z qazilma boyliklaridan mustaqil foydalana olmas edi. Yirik rangli metall korxonalari Ittifoq vazir-liklariga bo’ysunardi.

Respublika iqtisodiyotida yetakchi o’rinlardan birini kimyo sanoati egallaydi. O’zbekiston kimyo sanoatining to’ng’ich korxonasi 1940-yilda ishga tushirilgan ChirchiQ elektr kimyo kombinati bo’ldi. Urushdan keyingi yillar-da Qo’qon (1947) va Samarqand (1955) superfosfat zavodlari, keyinchalik esa Fargg’ona azotli o’g’itlar zavodi, Navoiy kimyo kombinati, Olmaliq kimyo zavodi ishga tushirildi. Bu yirik korxonalar paxtachilikni mineral o’g’itlar bilan ta'minlashi lozim edi.

50—60-yillarda respublikada kimyo sanoatining yangi ohasi — gidroliz zavodi barpo etildi. Shu yillarda Andijon gidroliz zavodi, Farg’ona furon birikmalari zavodi va Yangiyo'1 biokimyo zavodi qurildi.

0'zbekistonda ko’plab yirik kimyo korxonalarining aurilishi foydadan ko’ra ko’proq salbiy oqibatlarga olib keldi. Ko’pgina korxonalar aholi qalin yashaydigan joy-larda bo’lib, atrof-muhitni ifloslantirdi, ekologik vaziyatni murakkablashtirdi. Atmosferaga zararli moddalar tashlanishi oqibatida tabiatga, o’simlik va hayvonot dunyosiga zarar yetdi. Kimyo majmui korxonalarida filtrlash qurilmalarining yetarli emasligi insonlarning salomatligiga ham salbiy ta'six ko’rsatdi.

Xo’jalik yuritishning ma'muriy-buyruqbozlik usullari hukmronligi bilan bog’liq chetga og’ish va qing’irliklar haqida gapirganda shuni ham aytib o’tish zarurki, o’sha yillari respublikaga asosan Rossiyadan metall ishlovchi uskunalar, neft mahsulotlari, yog’och-taxta, g’alla va sanoatning bir me'yorda ishlashi uchun zarur boshqa materiallar keltirilar edi. Bu rasmiy targ’ibot orqali o’z vaqtida xalqlarning do’stona aloqasi, rus xalqining O’zbek xalqiga yordami deb uqtirilsa-da, aslida respubli-ka sanoati taraqqiyotini mustaqillikdan mahrum etuvchi izchil siyosat edi.

Respublika sanoatining o’si- shi bilan bir qatorda transport ham rivojlanib bordi. Tran-sport tarmog’i uning barcha sanoat markazlarini yagona majmuaga birlashtirdi.

Urushdan keyingi yillarda respublikada 600 kmdan zjyod bo’lgan Chorjo’y-Qo’ng’irot temir yo’li qurildi.Yangi qazilma konlarining topilishi va yangi shaharlarning qurilishi Navoiy-Uchquduq temir yo’lining qurilishiga sabab bo’ldi. Bu O’zbekistonda rangli metallurgiya, jumladan, oltin sanoatining vujudga kelishi bilan bog’liq edi. Mirzacho'1 va Qarshi dashtlaridagi yerlarning o’zlashtirilishi Sirdaryo-Jizzax va Samarqand-Qarsjj; temir yo’llarini qurish zaruratini keltirib chiqardi.

60-yillarda Qo’ng’irot-Beynov temir yo’li qurilishi keng miqyosda olib borildi va 70-yillar boshida ishga tushirildi. Bu temir yo'l magistrali Qoraqalpog’istonni Qozog’iston bilan to’g’ri bog’lab, o’rta Osiyodan Markazga olib boradigan ikkinchi yo’lni vujudga kel-tirdi, Qoraqalpog’istondan Moskvagacha bo’lgan yo’lni 2 ming km ga qisqartirdi. Shuningdek, bu yo'1 Qora-qalpog’iston va Xorazm viloyatining iqtisodiy talon-toroj qilinishi, Markazga ko’proq xom ashyo yetkazilishiga qulay sharoit yaratdi. 1970-yili temir yo'l transportining yuk oboroti 1965-yilga nisbatan 10 mlrd t/kmga yaqin o’sdi va 36 mlrd t/kmni tashkil qildi.

Urushdan keyingi yillarda avtomobil transporti ham rivojlandi. Eski yo’llar ta'mirlandi, yangi asfalt va beton yotqizilgan yo’llar qurildi. Avtomobil saroylari yangi, takomillashgan mashinalar hisobiga o’sdi. 1966—1970-yillarda avtotransportda yuk tashish ikki baravar o’sdi va 1970-yil oxiriga kelib 9 mlrd t/kmga yaqinni tashkil etdi.

Ushbu davrda fuqarolar aviatsiyasi ham rivojlanib bordi. Uni rivojlantirish respublikada 1924-yilda bosh-langan edi. 50-yillar o’rtalarida O’zbekiston havo yo’llarida yuksak tezliklar davrini ochib bergan TU-104 rusumli yo’lovchi tashuvchi samolyot paydo bo’ldi. Havo transporti xodimlari keyingi yillarda yangi samo-lyotlarning talay xillarini o’zlashtirdilar. Ayrim shahar-larda zamonaviy aerovokzallar qurildi. Bu O’zbekiston shaharlarini bir-biri bilan, shuningdek, boshqa respub-likalar va mamlakatlar bilan bog’ladi. o’sha yillari respublika poytaxti Toshkent jahonning 50 ga yaqin sha-harlari bilan havo yo’llari orqali bog’langan edi.

Biroq transportda ham talay muammolar bo’lganini aytib o’tish joiz. Temir yo'1 va avtomobil yo’llari quri-lishi boshqa respublikalar, jumladan, Turkmaniston, Tojikiston hududlaridan o’tkazilib, iqtisodiy jihatdan ular bir-biriga qaram qilib qo’yilgan edi. Bunday siyosatning halokatli ekani respublikalar mustaqil bo'l-gandan so’ng ayniqsa sezilmoqda, respublikalar o’rtasida katta kelishmovchiliklarni keltirib chiqarmoqda.

Shu bilan birga, o’sha yillari transport xodimlarining ?-texnik bazasi fan-texnika yutuqlari asosida darajada mustahkamlanmay qoldi. Respublika ^VCmir yo’Uari tarmog’ini elektrlashtirish, yuk va 'lovchilar tashishni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimini yaratish ishlari sust olib borildi.

Transportning barcha turlari — temir yo'1, avtomobil ansporti, fijqarolar aviatsiyasida yo’lovchilarga xizmat ko’rsatish borasida jiddiy kamchiliklar mavjud edi.

Urushdan keyingi yillarda Kadrlarni tayyorlash O’zbekiston sanoati uchun malakali ishchi kadrlar hunar-texnika bilim yurtlarida va bevosita ishlab chiqarish jarayonida yakka tartibda hamda kurslarda tayyorlandi. Respublikadagi hunar maktablari, temir yo'1, binokorlik o’quv yurtlari, yirik korxonalar qoshidagi fabrika-zavod ta'limi (FZO) maktablari sanoatni rivojlantirishga katta hissa qo’shdi. 1940—1955-yillarda xalq xo’jaligi uchun jami 143 ming malakali ishchilar tayyorlab berildi. Ishchi kadrlarga ehtiyoj yildan-yilga ortib bordi. Malakali kadr-lar tayyorlash ham o’sib bordi. 1966— 1970-yillarda hunar-texnika o’quv yurtlari xalq xo’jaligiga 172 ming nafar ishchilarni tayyorlab berdi.

Shu bilan birga, respublika hunar-texnika ta'limida katta kamchiliklar mavjud edi. o’quv yurtlarida O’zbeklar va boshqa tub aholi vakillari, xotin-qizlar soni kam edi. Korxonalarda turar joy va zarur maishiy sharo-itlarning yo’qligidan yosh ishchilarning ko’pchiligi ishlab chiqarishda o’rnashib qolmasdi. 1962-yilda oziq-ovqat, yengil, trikotaj, gaz va neft sanoatidagi O’zbek va boshqa yerli aholidan bo’lgan ishchi va xizmatchilar soni 30 foizdan sal ortiqni tashkil qilardi. Mashinasozlik, metall ^hlash sanoati va og’ir sanoatning boshqa sohalarida o zbek va mahalliy millat vakillari soni juda oz edi. 1%3-yili Toshkent asbobsozlik zavodidagi ishchi va xizmatchilar orasida O’zbeklar va boshqa tub millat vakillari ulushi 20 foizni tashkil etdi.

Sanoatni rivojlantirishning muhim omillaridan biri muhandis-texnik kadrlar edi. Oliy va o’rta maxsus bilim yurtlari tayyorlovchi malakali mutaxassislar soni ortih bordi. 1960—1970-yillarda sanoat, qurilish, transport va aloqa sohalari bo’yicha oliy va o’rta maxsus o’quv y laridagi talabalar soni 20 mingdan 63 mingga, ya'ni 3 aravardan ziyod ko’paydi.

Biroq respublikada O’zbeklardan sanoat ishchilari va muhandis-texnik kadrlar tayyorlash masalasi keskin tus oldi. Uzoq davr mobaynida O’zbek mutaxassis kadrlari salmog’i juda past bo’lib keldi. 1965—66-o'quv yili oliy o’quv yurtlari talabalari tarkibida O’zbeklar 52%ni, ruslar 25%ni, o’rta maxsus ta'lim o’quv yurtlari o’quvchilari tarkibida O’zbeklar 47%ni, ruslar 28%ni tashJtil qildi. Vaholanki, respublika aholisi tarkibida O’zbeklar 65%ni, raslar 12%ni tashkil etardi. Bu totalitar tartibotning, mil-liy respublikalar mahalliy xususiyatlarini inkor etuvchi ma'muriy-buyruqbozlik tizimining belgisi edi.

o’sib kelayotgan sanoat, qurilish va transportning ishchi va mutaxassis kadrlarga bo’lgan ehtiyoji Ros-siyadan olib kelingan kadrlar hisobiga qondirib borildi. Respublikaga boshqa mintaqalardan kelayotgan ishchi va mutaxassislar oqimi kengayib borgani holda, ish bilan band bo’lmagan O’zbeklar va boshqa mahalliy aholi soni tobora ko’payib bordi.