3
KIRISH
Dissertatsiya
mavzusining asoslanishi va
uning
dolzarbligi.
Mamlakatimizda xalqimiz tomonidan uzoq asrlar davomida yaratilgan turli
tarixiy va adabiy manbalarni bugungi milliy mafkura tamoyillari asosida
o‗rganish uchun keng imkoniyatlar yaratildi. Qariyb bir asr ilmiy
munosabatlar doirasidan chetga surib qo‗yilgan milliy qadriyatlar ruhi bilan
yaratilgan asarlarga e‘tibor kuchaydi. Bunda Prezidentimiz I.A.Karimovning
―Eng muhim vazifa shundan iboratki, o‗zligimizni
teran anglab, mutafakkir
bobolarimiz, aziz avliyolarimiz qoldirgan bebaho merosni avaylab-asrab,
yanada boyitishimiz, ulug‗ ajdodlarimiz ishining munosib davomchilari
bo‗lmog‗imiz darkor‖
1
, degan so‗zlari dasturilamal bo‗lib xizmat qilmoqda.
O‗zbek mumtoz adabiyoti tarixida yaratilgan bir qator asarlar borki,
ularning ma‘lum davr taraqqiyot bosqichidagi
roli yoki hozirgi adabiy
jarayonlarga, shuningdek, adabiyotshunosligimiz ravnaqiga ta‘siri alohida
ahamiyat kasb etadi. XX asrgacha bo‗lgan xalq tafakkurini muqaddas dinimiz
bo‗lgan Islomsiz tasavvur qilib bo‗lmaydi. Bu davrgacha kimki ma‘naviy
kamolot kasb etgan bo‗lsa, uning maqomida Islomning axloqiy tamoyillari
yetakchi rol o‗ynagani ma‘lum. Binobarin, bir qator asarlarda inson
shaxsining ulug‗lanishi, ta‘bir joiz bo‗lsa
ilohiylashtirilishi milliy
tafakkurimizning umuminsoniy g‗oyalarning yetakchi tendentsiyalaridan
biriga hamohangligini ko‗rsatadi.
Jahon adabiyotshunosligida o‗tgan asrlar adabiy asarlarining bir qismi
agiografik janr sifatida talqin qilinadi.
Agiografiya
grekchadan olingan bo‗lib,
hagis –
muqaddas
va graphe
yozaman
, degan ma‘nolarni anglatadi. U dastlab
har qanday muqaddas yozuvni ifodalaydi. O‗rta asrlar xristian cherkovi
hukmronligi muhitida u mashhur avliyolar va ulamolarning hayoti, faoliyati
va karomatlari haqida hikoya qiluvchi
esdaliklar sifatida shakllanib, asosiy
adabiy janr darajasiga chiqqan edi. Uning negizi Rim imperiyasida nasroniy
1
Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas‘ulmiz. – Toshkent: ―O‘zbekiston‖, 2001. – B. 104.
4
fidoiylar haqidagi rivoyat va hikoyatlarga borib taqaladi. U teologik
asarlardan ma‘lum shaxs, zotni ulug‗lashi va uning boshqalarga o‗xshamagan
ma‘naviy qiyofasini yoritishi bilan ajralib turadi. G‗arbiy Yevropada IV va V
asrlarda vujudga kelgan ―Avliyo Antoniy manqabasi‖, ―Lavsaik‖ kabi
agiografik asarlar xuddi shunday og‗izdan-og‗izga o‗tib yurgan hikoyalar
asosida yaratilgan edi.
Rus adabiyotshunosligida agiografiya ―жития святых‖ atamasi bilan
yuritiladi. Rus manbashunoslarining ta‘kidlashlaricha,
u biografik esdalik va
kundaliklardan asar qahramoni siymosi orqali biror diniy mazhab mafkurasi
yoki, umuman, diniy e‘tiqodni ulug‗lash, ilohiy tasavvurlarni boyitish
maqsadlarida yaratiladi
2
.
Agiografik asarlar yaratish ehtiyojining paydo bo‗lishida bir qator omillar
bor. Ularning eng birinchi va asosiysi karomatgo‗y avliyolar, mashhur din
ulamolari yoki kuchli e‘tiqodi yoinki biror g‗ayrioddiy jihati bo‗lgan
kishilarni oddiy xalq ommasiga namuna qilib ko‗rsatish asosida ilohiylikka
da‘vat etish bo‗lgan.
Sharq adabiyotida bunday asarlarni ma‘lum bir maqsadga yo‗naltirish,
o‗z ideali va g‗oyalarini singdirishga xizmat qildirish hollari ham uchraydi.
Masalan, Rabg‗uziyning ―Qisasi Rabg‗uziy‖ asari bilan Navoiyning ―Tarixi
anbiyo va hikamo‖ asarlari tubdan farq qiladi. Rabg‗uziy
faqatgina diniy
qissalarga ishlov berib, uni chinakam badiiy asarga aylantirish bilan
cheklangan bo‗lsa, Navoiy bunday badiiy qissalarga umr o‗tkinchiligi
haqidagi falsafiy-tasavvvufiy qarashlarini ham qo‗shib ifodalaydi. Demak,
yuqoridagi agiografik asarlarni davr xususiyatlari va ijodkorning asar oldiga
qo‗ygan maqsadini nazarda tutgan holda ham farqlash mumkin bo‗ladi. Shuni
ham ta‘kidlash lozimki, agiografiya qonun-qoidalari ustida asrlar davomida
2
Литературный энциклопедический словарь. Москва: ―Советская энциклопедия‖, 1987; Ключевский
Ο. Древне-русские жития святых как исторический
источник, М-, 1871; Сергий (Спасский)
архимандрит. Полный месяцеслов Востока, т. 1—2, М., 1875—76; Барсуков Н. П., Источники
рус.агиографии, СПБ, 1882; Лихачев Д. С., Человек в лит-ре Др. Руси, Москва: Писатель, 1970.
5
muntazam ravishda ishlandi va natijada ularning mavzuiy, taqvimiy hamda
hududiy yaxlitligi e‘tibori bilan umumlashuvchi bir qator silsilalari yaratildi.
Muxtasar qilib aytganda, agiografik asarlar uzoq yillar mobaynida sayqallanib
bordi.Lekin ta‘kidlash lozimki, hozirgacha o‗zbek adabiyotshunosligida,
garchi bir necha agiografik asarlar nashrga tayyorlanib o‗quvchilarga
yetkazilgan bo‗lsa-da, ularning asl mohiyati,
adabiy xarakteri, badiiy-estetik
qimmati va hokazolar haqida biror bir fundamental tadqiqot amalga
oshirilmadi. Aytib o‗tilgan bu holatlar mavzuning dolzarbligini ko‗rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
