22
Farnduddin Attor, Shayx Aziz Nasafiy kabi mutasavvuf
ijodkorlarni sevib
o‗qigan.
Yana bir e‘tiborli jihati shundaki, asarda Ardasher rind va rindlar
homiysi sifatida tasvirlanadi:
“Yigitlik ayyomidakim, rindliq (islomiy
amallarni aqliy tark etganlar) va lavandvashliqlar (yalqov, bebosh) boshidur,
bu toifa kunduz va kechalar alarning maskanidin chiqmaslar”
(9).
Yoki: ―
Ardasher «uy sizningdur, har qachon iltifot qilsangiz xizmatg„a
turubmiz», deb uzaturlar erdi va alarning hamida axloqi om erdi. Ulug„-
kichikka suchuk so„z va mufrit xulq zohir qilurlar erdi
‖ (10). Yana uni saxiy
zot deb ta‘riflaydi. Va "haddan ortiq borcha rindlarni aziz tutqaylar‖ deya
tavsif beriladi. Hatto ularning xatolarini kechirib yuborishi,
keyin sira
yuzlariga solib, xijolat qilmasliklari ham aytiladi. Yana bu zot yumshoqso‗z,
juda tavozu‘li, halim, betakalluf va barchaga mehribon, so‗z ma‘nisini yaxshi
bilgan va o‗rinsiz kalom aytmaydigan avliyosifat zot tarzida tasvirlanadi.
Ammo barcha sifatlaridan keyin uni rind sifatida tasvirlanadi. Bu lavha juda
ta‘sirli ifodalangan. Bu zot boshqa rindlardan 2-3 barobar ko‗p ichsada, mast
bo‗magani, aksincha, sarmast kishilarni uylariga kuzatib yoki o‗zlarining
amnobod (tinch) xonasiga joylashtirib, o‗zi esa tahorat olib, xufton namozini
o‗qigani, hattoki Ollohga munojoot bilan tavbalar qilganlari, biror marotaba
ham qastdan namoz qazo qilmaganliklari juda ta‘sirli va ishonarli tarzda
rivoyat qilinadi.
O‗z muxlaslari
Mavlono Boyazid Puroniy, Hazrat Xoja Abu Nasr
Porso, Xoja Muhammad Kusaviy, Hazrat Bahovuddnn Umar, Shayx
Ziyoratgohiylar uchun fotihalar daryo‗za (tilash, so‗rash) qilgani haqidagi
ma‘lumotga tayanib, shuni aytish mumkinki, bu zotga
Olloh tomonidan ilohiy
bilimlar berilgan va ayni paytda uning nuqsonlari ham ilohiy bo‗lgan.
Asardagi yana bir chizgi borki, yuqoridagi rivoyatni mantiqan to‗ldirishi bilan
alohida ahamiyatga ega. Unda aytilishicha, Ardasherni o‗z zamonasining
23
hukmdori mamlakat ishlarida maslahatchi qilib tayinlaydi
20
. Ardasher 60
yoshdan o‗tgach, shohning qarshiligiga qaramay bu ishdan iste‘fo oladi.
Shohni yuzxotir qilib, ikki yilcha qo‗shinda xizmat qiladi,
lekin biror marta
ham in‘om olmaydi. Navoiy ushbu holni
uning tabiatida tug„ma yo„qlik
borligi
bilan izohlaydi va Ilohiy ishq kuchlilik qilganini ta‘kidlaydi. Shoh
iltimosi shu darajaga boradiki, bundan ortig‗i zulmga aylanishi mumkin edi.
Hech kimni ranjitmaydigan bu ulug‗ Shayxning o‗z hukmdori buyrug‗iga
itoatsizlik qilishini faqat ana shu tug‗ma yo‗qlik, ya‘ni ilohiy oshiqlarga xos
telbalik deb baholash mumkin edi. Va shundan keyin Ardasher o‗z davrining
mashhur Shayxlaridan Mavlono Shamsuddin Muhammad Tabodgoniyga
murid bo‗ladi. Bu zotning sabr-toqatda ham tengsiz zot bo‗lganini Navoiy
alohida ta‘kidlaydi. Bu hol, ayniqsa, yolg‗iz
farzandi Sayyid Muhammad
(Navoiy uni 14 yoshidan o‗z farzandidek ko‗rib, tarbiya va ilmiga e‘tibor
beradi, ustozlik qiladi) ning vafot etishi voqeasi juda ta‘sirli berilgan.
Ayniqsa, O‗z o‗g‗lining ta‘ziyasida ma‘rakada yig‗ilganlarga, xususan,
shogirdi Navoiyga ham tasalli berishi har qanday kitobxon qalbida bu
avliyosifat zotga nisbatan cheksiz mehr uyg‗otishi shubhasiz. Ardasher
xarakterini ochib beruvchi uning bir nechta falsafiy mazmundagi hikmatli
so‗zlari keltirilgan. Masalan:
“Alar der erdilarkim, dunyo johining mastlig„i chog„ir mastlig„ig„a
o„xshamaskim, chog„ir mastlig„i ichgan kunidur, ammo joh mastlig„i agar
sohibi joh yillar joh ustidadurkim, mastdur, aning maxmurlig„i johdin ma‟zul
bo„lg„onidadur. Ne muskir xamrdurkim, sarmastlig„i odamiyni yillar o„zidin
bexabar qilg„ay...”
“Qarilig„da hech nimaning zavqi yigitlikdagicha ermas: g„izodin va
sharbatdin, hatto suvg„a deguncha...”
(14).
20
Комилов Н. Дарвеш Саййид Ҳасан таърифида // Ўзбек тили ва адабиѐти. – Т., 1990.
- № 6. – Б. – 6.
24
Asarda bu zotning
haj ibodatini niyat qilib, ammo bajara olmagani
aytiladi. SHu o‗rinda yana bir ma‘lumotga e‘tibor beraylik. Ardasher
Samarqandga Hazrati Xoja Nosiruddin Ubaydulloh huzuriga tez-tez borib
kelgan (Navoiy ma‘lumotiga ko‗ra Samarqand ahli Xojani «Qutb»g‗a nisbat
berganlar). Bu zot esa Naqshbandiya tariqatidan bo‗lgan. Navoiy boshqa
asarlaridan birida o‗zining Naqshbandiya ta‘limotida ekanini aytadi. Demak,
Navoiyning tasavvufiy ta‘limni chuqur o‗zlashtirishida
Ardasherning ham
katta xizmati bo‗lgan. Ardasher 73 yoshida vafot etadi. Ammo umrining
oxirigacha tariqat ahkomini mahkam tutadi. Navoiy shu munosabat bilan
«Jannati pokash makon bud‖ (pok jannat makoni bo‗lg‗ay) nomli ta‘rix
yozadi va undan 894 (1488-89-yy ) yil kelib chiqadi. Asarda Ardasher garchi
nuqsonlardan holi tarzda tasvirlanmasada, uning ko‗plab ijobiy fazilatlari ahli
avom va ahli ishq uchun o‗rnak bo‗lishga arzirlik tarzda tasvirlanadi.
Agiografik asar qahramonlariga xos xususiyatlardan biri, yuqorida
aytganimizdek, sabr-matonat hisoblangan va bu fazilat Ardasher obrazi uchun
ham xarakterlidir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
