Агиографик асарлар тавсифига доир

III bob.
AGIOGRAFIK ASARLARNING TIL XUSUSIYATLARI VA 
MATNIY TADQIQI 
3.1. Agiografik asarlarning til xususiyatlari 
Yuqorida keltirilgan agiografik asarlarning 
til xususiyatlari
turlicha. 
Masalan, ―Tarixi anbiyo va hukamo‖ asari ―Qisasi Rabg‗uziy‖ga qaraganda 
ancha sodda va tushunarli. Bu asarning til xususiyatlari o‗ziga xos bo‗lib, 
biror aziz zot haqida fikr yuritilganda, ul zotning karomatpeshaligini 
ko‗rsatish uchun shu zotning qutlug‗ nomidan keyin ―duo qildi‖ so‗zi 
qo‗llanadi va biror arabcha duo keltiriladi, keyin muallifning ―ijobat bo‗ldi‖ 
degan qisqa e‘tirofi keladi. Yoki qissa ichida rivoyat kelsa, undan oldin 
―Rivoyat mundoqdurkim…‖, ―rivoyat qilurlarkim,…‖ kabi birikmali so‗zlar 
keladi. Asarda ko‗plab Qur‘on oyatlari, hadislar, ulamolarning hikmatli 
so‗zlari va ibratli so‗zlar ham qo‗llangan. Ammo buni faqatgina birgina asarga 
xos deyish mutlaqo noto‗g‗ri bo‗ladi. Ularni deyarli barcha agiografik 

---

65 
asarlarda uchratish mumkin. Bunday diniy hukmlarni qo‗llash asarning 
ta‘sirchan bo‗lishini ta‘minlaydi va agiografik asarlarning o‗ziga xosligini 
ko‗rsatadi. Yoki ―Holoti Pahlavon Muhammad‖da foniylikka rixlat qilgan 
kishilar haqida gapirilganda, ―qaddasallohu ruhahu‖ qo‗shiladi. Masalan, 
―Mavlono Nuriddin Abdurahmon al-Jomiy (qaddasallohu ruhahu)‖. Boshqa 
asarlarida biror zoti ulug‗lar haqida gapirilganda, qavs ichida fikrni to‗ldirib, 
aniqlik kirituvchi qo‗shimcha ma‘lumotlar-remarkalar keltiriladi: ―Abu 
Ya‘qub Aqta‘ q. t. s. [ 
Junayd bilan maktublar yozishib turardi
]…‖
Yoinki 
quddisa sirrihu 
{ …Hazrati Xoja Hofiz Sheroziy (quddisa 
sirrihu)}, 
qaddasallohu ruhahu 
{Hazrat Bahovuddin Umar (
qaddasallohu 
ruhahu)}, rahmatullohi taolo 
{Nasr Porso (
rahmatullohi taolo)}, alayhir-
rahmah {…
Shayx Ziyoratgohiy (
alayhir-rahmah)}
kabi arabiy istilohlar 
ayniqsa, ―Holoti Sayyid Hasan Ardasher‖da ko‗plab uchraydi. Yoki ―Hayratu-
l-abror‖da Jomiy haqida gapirar ekan, ―
madda zillahul-oliy vasfikim” 
degan 
birikmani qo‗llaydi. Yuqorida keltirilgan bu kabi istilohlar o‗tgan kishilar 
haqqiga rahmat tilab aytiladigan kichik duolar vazifasini bajargan va bunday 
so‗zlarning ayrimlari bizning zamonimizgacha saqlanib qolgan.
Asarda badiiyllikni oshirish, fikrni isbotlash kabi maqsadlarda turli 
janrdagi she‘rlar qo‗llangan. Bunday she‘rlarning bir necha xususiyatiga ko‗ra 
tasniflash mumkin:
a) tazkirachilik xarakteridagi baytlar. 
b) Navoiy qalamiga mansub baytlar. 
Tazkirachilik xarakterida yozilgan she‘rlar, asosan, zamondosh ustozlari, 
o‗tgan buyuk zotlar yoki xalq orasida mashhur bo‗lgan hikmatga boy she‘rlar 
bo‗lib, bular orasida Lutfiy, Jomiy, Pahlavon Muhammad kabilarning ijod 
namunalarini kiritish mumkin. Masalan, ―Holoti Pahlavon Muhammad‖da bu 
ulug‗ zoti sharifga tegishli ushbu mat‘la‘ni keltiradi: 
Guftamash: dar olami ishqi tu koram bo g„am ast? 
Guft xandon zebi lab: “gam nest, kori olam ast”. 

---

66 
Tarjimasi: unga aytdimki, sening ishqing olamida ishim g‗amdin iborat 
bo‗ldi, u kulgi aralash miyig‗ida ―g‗am emas, olamning ishqidir‖, dedi. 
Bundan ko‗rinib turibdiki, Pahlavon Muhammad fors tilida betakror 
she‘rlar bitgan va ta‘bi nozik ijodkorlardan bo‗lgan. Yoki ana shu asarda bu 
zotning ko‗plab ruboiylarini ham keltiradi, ayni paytda, Pahlavon 
Muhammadning baytlariga o‗zi ham o‗xshatmalar bitganiniaytib o‗tadi, ba‘zi 
o‗rinlarda ularni keltiradi. O‗quvchi bu asarni o‗qir ekan, Navoiydek buyuk 
darg‗ani qoyil qoldirgan bu zotga tasannolar aytadi.
Navoiy Pahlavonning o‗z zamonasidagi ijodkorlarning bisotidn baytlar 
bilishini ta‘kidlar ekan, o‗zining bir nechta baytlarini keltiradi. SHuni ham 
ta‘kidlash lozimki, Navoiy o‗z asarlarida fard, qit‘a, bayt, ta‘rix, masnaviy 
kabi bir necha xil ahe‘riy janrlardagi ijod namunalaridan keltiradi. Ularning 
asosiysi turkiycha, biroq fors tilidagi baytlaridan ham keltirib o‗tadiki bu 
zullisonayn shoirning ikki tilda ham tengsiz ekanidan dololat beradi.
―Nasoyimu-l-muhabbat‖ asarining tili biroz murakkabdek tuyuladi. 
Sababi, bu asarda o‗tgan aziz avliyolardan tortib o‗z zamonining mashhur 
Shayxlari-yu, ulug‗ zotlari haqida gapirilar ekan, 30 dan ziyod o‗tganlar 
haqqiga aytiluvchi duolar va duo mazmunidagi arabiy istilohlar qo‗llangan. 
Ularning ba‘zilariga to‗xtalamiz
33
: