Агиографик асарлар тавсифига доир

Ulug„ 
zot
ning himoyasida bo‗lishi hikoya qilinadi. Bu qissa Rabg‗uziy tomonidan 
ham keltirilgan. Ammo Navoiy uni ancha sayqallashtiradi va rivojlantiradi. 
Masalan, Ibrohimning Namrud bilan munozarasi va Namrudning ojiz qolishi 
Navoiy tomonidan kiritilgan. 
Asardagi qissalar uchun Qur‘oni Karimdagi oyatlar asos vazifasini 
o‗tagan. SHu sababli ham qissalarni o‗qir ekansiz, hamma narsani taqdirda 
bo‗lishi 
ba‘zan tushlar vositasida, ba‘zida esa farishtalarning 
payg‗ambarlarga yetkazgan mujdalari vositasida berilganiga guvoh bo‗lasiz. 
Yakkaxudolikka da‘vat etish g‗oyasi asarni bir tizimga birlashtiradi.
 
2.5.
 
“Hayratu-l-abror” va “Lisonu-t-tayr” 
Navoiyning yuqorida ko‗rib o‗tilgan asarlari agiografiyaning to‗liq 
ko‗rinishi deyish mumkin. SHu bilan birga sof didaktik ruhda yozilgan 
“Hayratul – abror”
va tasavvufiy yo‗nalishda yaratilgan 
“Lisonu-t-tayr”
asarlarida ham agiografik hikoyatlar keltirilgan. Masalan, Lisonu-t-tayr‖dagi 
hikoyatlarni o‗z navbatida, ikki guruhga bo‗lish mumkin: 
1. Xalq og‗zaki namunalari asosidagi hikoyatlar. 
2. Agiografik hikoyatlar. 
Birinchi guruhga oid hikoyatlarda, asosan, ―bir kishi‖, ―bir savdogar‖, 
―devona‖ kabi noma‘lum obrazlar ishtirok etsa, ikkinchi guruhga kiruvchi 
hikoyatlarning qahramonlari mashhur kishilar, avliyolar, tarixda yashab 
o‗tgan kishilardir. Asardagi V bob xalifa Abu Bakr haqidagi madhdan iborat 
bo‗lsa, VI bobda Abu Bakr Siddiq haqidagi hikoyat keltirilgan. Yoki VIII 
bobda xalifa Umar, X bobda mo‗minlar amiri Usmon, XII bobda xalifa Ali 

---

57 
haqidagi hikoyatlar keltirilgan. Bundan boshqa hikoyatlar Hudhud tilidan 
rivoyat qilinadi.
Navoiy ushbu asarda hikoyatdan o‗z fikrini dalillash uchun foydalanadi. 
Bunday hikoyatlar ichida Odam alayhissalom, Sulaymon alayhissalom, shoh 
Ibrohim ibn Adham (vafoti 777-yil), Arastu (m.av.384-322-yyda yashagan),
Hotam Tay (VI asr), Porso ( vafoti 1419-yil), Boyazid Bistomiy, Abu Bakr 
Nishopuriy (853-935-y.yda yashagan), Abdulla Ansoriy (1005-1088-yyda 
yashagan), Asmaiy (vafoti 828-y), Mansur Halloj (858-922), Xoja Bahouddin 
Naqshbandiy (vafoti 1390-y), Shayx Najmiddin Kubro (vafoti 1221), Shayx 
Abu Sayyid Abulxayr (vafoti 1048), Shayx Abu Turob Naxshabiy, Abulhasan 
Haraqoniy (vafoti 1033-34-yy) kabi mashhur Shayxlar haqidagi hikoyatlar 
alohida ajralib turadi. Masalan, ―Shayx Najmiddin Kubroning so‗zi va itga 
tushgan ko‗zi haqida‖gi hikoyatda keltirilishicha, Shayx o‗z zamonasining 
peshvosi hisoblangan va kimgaki nazari bilan qarasa, uning ko‗zi valilik nuri 
bilan yorishib ketar ekan. Bir kuni shu nazarlari bir itga tushadi. Bu jonivor 
barcha itlar orasida sarafroz bo‗ladi. Hamma itlar uning tevaragida parvona 
bo‗lar edi. Bu it qazo qilgach, uni xuddi odamlardek ehtirom bilan Shayxning 
kulba eshigi yonida ko‗madilar. Odamlar hattoki bu qabrni ziyorat qiladilar.
Navoiy ayni shu hikoyatda ―As‘hobi kahf‖ (―G‗ordagi birodarlar‖) 
voqeasini ham yodga oladi
29
. Validan itga shunday tarbiyat yetgach, qushga 
ham payg‗ambar lutf ko‗rguzsa, olamdagi qushlarning shu qushga tobe‘ 
bo‗lishlariga ajablanmaslik kerak, deydi buyuk mutasavvif. Bu voqea 
haqiqatga qay darajada yaqin yo uzoqligidan qat‘i nazar hikoyatda mashhur 
Shayxning karomati xususida gap borayotgani e‘tiborlidir. 
Yana bir hikoyatda Xurosonlik mashhur Shayx Abu Sayyid Abulxayr 
haqidagi hikoyatda bu zotning ishqdan mast bo‗lgan holati go‗zal tarzda 
ifodalangan.
29
Алишер Навоий. Тарихи анбиѐ ва ҳукамо. Тўла асарлар тўплами, 10-жилдли, 9- ж. 
Т: Ғафур Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2011. – 137-б.

---

58 
Odam alayhissalom haqidagi hikoyatda esa barcha insonlarning otasi 
bo‗lmish bu zotning Olloh tomonidan yaratilgani, uni barcha jonzotlar ichida 
aziz va mukarram bo‗lgani, biroq Yaratuvchining taqdiri tufayli Odamning 
gunoh qilib jannatdan haydalgani va yana Yaratuvchining inoyati bilan 
tavbasi qabul bo‗lib, avvalgi maqomini qayta topgani hikoya qilinadi. Bu 
hikoyatdagi voqealar Rabg‗uziyning ―Qisasi Rabg‗uziy‖ida va Navoiyning 
―Tarixi Anbiyo‖sida to‗la aks ettirilgan bo‗lsa-da, Navoiy ushbu asarda Odam 
naslining gunohsiz bo‗la olmasligi, ammo tavba bilan to‗g‗ri yo‗lni topmog‗i 
lozim ekani bayon etiladi va bu hikoyat ham ana shu maqsaddagina 
qo‗llanadi. 
Asarda Naqshbandiy haqidagi hikoyat ham keltiriladiki, bunda bu ulug‗ 
zotning o‗z muridlarining tarbiyasiga alohida e‘tibor berganliklarini 
ko‗ramiz
30
.
Navoiy, ayniqsa, nafsni yengishni yuqori darajaga ko‗ratgan. Bir sohibdil 
bobokalonimiz va to‗g‗ri yo‗lni topishga musharraf bo‗lgan bir shogirdi 
haqidagi rivoyatda keltirishicha, muridlari orasida kiyimini go‗zal saqlovchi, 
yurish-turishiga juda e‘tiborli bir muridi bor edi. U go‗zal matodan tikilgan 
kiyimlarni xush ko‗rar edi. Shayx buni payqagach, uni qushxonaga jo‗natdi va 
har kuni bir qo‗yning ichaklari solingan savatni oq sallasining ustidan 
boshiga qo‗yib, Nasaf bozoridan aylantirib kelishiga buyurdi. Bu hol jo‗p bor 
takrorlangandan keyin unga hammoda poklanishga ijozat berdi. Murid ana 
shundan keyin kiyimni emas, o‗z badanini va o‗zini nafsidan pok tutish 
muhim ekanligini anglab yetdi.
Bunday nafsni tarbiyalashga targ‗ib etish Abulhasan Haraqoniy haqidagi 
hikoyatda ham yaqqol ko‗zga tashlanadi.
Asarda 
yuqorida 
tasnif 
etganimizdek, 
obrazlarning 
ismlari 
keltirilmaydigan, ammo xalq orasida katta shuhrat topgan hikoyatlar ham 
keltirilgan. Masalan, odil shohni izlab yo‗lga tushgan qushlar yo‗l 
30
Ўша асар. – 242 – 244-б

---

59 
qiyinchiliklaridan hafsalalari pir bo‗lib, o‗z uzrlarini Hudhudga bildiradilar. 
Hudhud ularga javob aytar ekan, o‗z fikrini bir hikoyat bilan dalillaydi va 
XXXV bobda o‗z uzrini bildirgan to‗tiga javob aytgan hudhud nafsiga qul 
bo‗lgan kishi haqidagi hikoyatni aytadi. Unda keltirilishicha, egniga yashil 
chakmon tashlab olgan bir kishi bozor aylanar ekan, nafsi ko‗p narsalarni 
tusay boshladi. Shunda haligi kishi o‗z nafsini qondirish uchun o‗zi haqida 
afsonalar ayta ketdi. Goh o‗zining kamolotga yetganini, goh shariat va aqlda 
mumtozligini aytib, odamlardan yegulik undirar edi. Shu tobda bu yerga 
sohibdil komil kishi paydo bo‗ldi va nafsiga qul bu kimsadan qo‗lga kiritgan 
narsalarini ko‗rsatishini so‗radi. Nafsi buzuq kishi to‗rvasini ochib qarasa, 
uning ichi zahar-zaqqum bilan to‗la ekan. Komil kishi qo‗liga yerdan bir 
hovuch tuproq va tosh olgan edi, tuproq – oltinga, tosh esa qimmatbaho 
toshga aylandi. O‗zining komillligi haqidagi loflarni urgan kishi xalq orasida 
uyatga qoldi. Pir esa shu payt g‗oyib bo‗ldi. 
Ushbu hikoyat qiyinchiliklarga dosh bermasdan to‗g‗ri yo‗ldan qaytuvchi 
kishilarga qarata attilgan undov edi, aslida. Keltirilgan bu hikoyat ham 
yuqoridagi hikoyatlar kabi nafs tarbirasi haqida bo‗lsada, undagi voqealarda 
tarixda yashagan Shayx yoki mashhur faylasuflar ishtirok etmaydi. Ana shu 
jihati bilan ham agiografik hikoyatlar alohida xususiyat kasb etadi.
Masalan, Arastu va shogirdi haqidagi hikoyatda ham nafsni tarbiralash 
yetakchi g‗oya darajasiga chiqqan. Unda keltirilishicha, Sharqda Arastu nomi 
bilan mashhur Arestotelning juda sevimli va dono shogirdi bo‗lib, u 
falsafaning Arastudan keyingi bilimdoni bo‗lib yetishadi. Hattoki, u Iskandar 
huzurida xizmat qilar edi. Kunlardan bir kuni u kofirlar eshigi yonidan 
o‗tayotib bir go‗zal qizni ko‗rib oshiq bo‗lib qoldi. Unga uylanib, 
mashg‗ulotlarni unutib qo‗ydi, ustozining huzuriga bormay qo‗ydi. Bundan 
ranjigan ustoz maxfiy usul qo‗lladi: qizga behush qiluvchi dori ichirtirdi. 
Qizning ahvolidan ranjigan shogird ustozining huzuriga bosh urib keldi va 
undan ilojini topishini so‗radi. Aqlli ustoz qizni borib ko‗rdi va Iskandarning 
huzuriga xizmatga ketaverishini, kelguniga qadar ilojini topishini aytdi. 

---

60 
Shogird ketgach, Arastu qizga miyani tozalovchi dori berdi, natijada qiz 
kasallik oqibatida yig‗ilgan balg‗amlarni qayt qildi. Qiz holsizlandi. Shogird 
kelib ko‗rdiki, qizning avvalgi go‗zalligi yo‗q. Ustozidan buning sababini 
so‗raganida, aqlli ustoz qizning qayt qilganlarini keltirishlarini buyurdi va 
shogirdning sevgisi ana shu jirkanch narsalardan boshqa narsa emasligini 
aytdi. Yigit qilgan ishlaridan uyaldi. Olamni yaratgan zotga bo‗lgan muxabbat 
qarshisida boshqa tuyg‗ular ojiz ekanini uqtirmoqchi bo‗ladi Navoiy.
Ayni shu hikoyat Attorning ―Mantiqu-t-tayr‖ asarida ham uchraydi. 
Biroq bu hikoyat Attor asarida agiografik xususiyat kasb etmaydi. Voqealar 
rivoji ham ancha farq qiladi. Unda Arastu nomi umuman zikr etilmaydi. 
Qolaversa, qiz ustozining nikohida bo‗ladi. Iskandar obrazi ham uchramaydi. 
Umuman olganda, Attor asarida faqat ilmning afzalligi, to‗g‗ri yo‗l ilm bilan 
topiishi targ‗ib qilinsa, Navoiyning ―Lisonu-t-tayr‖ida nafs asl mohiyatdan 
uzoqlashtirishi, ilohiy ishq qarshisida boshqa ishq ojiz ekani bayon etiladi. 
Navoiyning ushbu hikoyatini agiografik asar sifatida baholash mumkin.
Sulaymon haqidagi hikoyat ham agiografik xarakterli bo‗lib, unda taqdir 
va o‗lim motivlari ustunlik qiladi. Voqealar quyidagicha tasvirlanadi: barcha 
turdagi jonzotlar bilan so‗zlasha oluvchi bu ulug‗ zot-Sulaymon alayhissalom 
huzurida bir kishi xomush turar edi. Shu payt jon oluvchi malak Azroil paydo 
bo‗ldi va xomush turgan kishining jonini Hind diyorida olishi lozimligini, bu 
kishi esa Sulaymonning qoshida ekanini aytib, o‗z sababli uzoqroq joyga 
sayohat qilishi uchun ijozat so‗radi. Sulaymon payg‗ambar unga ruxsat berdi 
va shamol yo‗l ko‗rsatishini aytdi. Ayni paytda shamolga hind diyoriga 
eltishini buyurdi. Behuzur kishi shu joyga yetgach, havosi yoqib, shu yerga 
qo‗nim topdi. Azroil esa o‗z vazifasini ado etdi.
Navoiy ushbu hikoyatda taqdir masalasini qo‗yar ekan, barcha narsa va 
hodisa Yaratguvchining ixtiyorida ekanini uqtiradi. Bu ham agiografik asarga 
xos xususiyatdir.
 
Balxlik mashhur Shayx Ibrohim Adham haqidagi hikoyat ham juda 
ibratlidir. Unda keltirilishicha, Ibrahim Adham shohlikni tark etib, rindlik 

---

61 
safariga chiqdi. Yetti yil tog‗da kunduzlari o‗tin terib, uni sotar va halol kun 
kechirar edi.. ayni paytda ibodat-u ro‗za ham tutar edi. Uni sinash maqsadida 
ikki kishi yo‗lini to‗sib, uni do‗pposlashdi. Ibrohim ularning qilmishiga 
javoban ―Siz qidirgan narsa Balxda qolgan‖, dedi. Bu ikki kishi Ibrohim hali 
shohlikni unutmabdi, o‗tin tagida yetilmabdi, deb qaytib ketishdi. Bir yil 
o‗tgach, yana Ibrohimni do‗pposlashdi. Ibrohim esa hech narsa demadi. Haligi 
ikki-uch kishi ―u endi o‗z maqsadiga erishibdi‖, deb ketdilar. Ibrohim esa asl 
maqsadga yetdi
31
.
Hikoyatda 
Ollohga 
muhabbat 
qo‗yish va bu 
yo‗lda 
barcha 
qiyinchiliklarga bardoshli bo‗lish targ‗ib etiladi.
Ibrohim haqida turlicha rivoyatlar to‗qilgan bo‗lib, ulardan biri 
Navoiyning ―Hayratu-l-abror‖ asarida ham keltiriladi. Voqealar esa 
yuqoridagi hikoyatdan burunlay farqlanadi. Uning qahramonlari Robiai 
Adaviya va Ibrohim alayhissalomdir. Hikoya qilinishicha, Ibrohim shohlik 
taxtida kechib, 14 yil riyozat tortib, Ka‘bani ziyorat qilish uchun keladi. 
Qarasaki, Ka‘ba o‗z o‗rnida yo‗q. Shunda Robia bilan birga uchib 
kelayotganini ko‗radi va taajublanadi. Robia esa bunga javoban ta‘ma qiib 
o‗qigan riyo namozi o‗z samarasini berganini aytadi. Ibrohim shohlikni tark 
etib, jannat ta‘masi bilan yo‗lga chiqqan edi. Navoiy bu o‗rinda eng yuqori 
martaba keltiruvchi ibodatning holis bo‗lishiga ishora qilar ekan, bunda oshiq 
uchun faqat ishq lozimdir. Tinimsiz ibodat qilib hajga kelgan Ibrohim 
ishqning oliy maqom keltirishini, uning aql va dindan yuqori darajada 
turishini ifodalab bergan.
Har ikki hikoyat ham diniy xarakter kasb etgan. Ana shunday ishq 
mavzusi yoritilgan hikoyatlardan yana biri mashhur arab tilshunos olimi 
Asma‘iy va oshiq kishi haqidagi hikoyatdir. Unda keltirilishicha, Asma‘iy haj 
safarida yurganida suv yoqasida dam olishga to‗g‗ri keldi. Shu paytda o‗yib 
xat yozilgan bir toshni ko‗rdi va uni o‗qidi. Unda shunday yozigan edi: Ey 
31
Ўша асар. – 174 – 176-б.

---

62 
Hiijoz ahli,bu sirning chorasini topsangiz. Agar bir kishi ishqqa mubtalo 
bo‗lib, ishq uning sabru qarorini olgan bo‗lsa, ne qilsin?‖ 
Asmaiy shunday yozib qo‗ydi: ―Kimki bu halokatli girdobga tushib, 
undan pok chiqmoqchi bo‗lsa, o‗zi tushgan yo‗ldan qo‗rqmasin.‖
Asma‘iy shunday javob yozdi va ertasi kuni kelib qarasa, yana savol 
yozilgan ekan: ―Agar ozurda jon oshiq o‗zi pok bo‗lsayu, yana ishqini 
pinhona saqlasa, lekin uning qalbidagi muhabbatning shiddati tez bo‗lib, 
uning toqati toq bo‗lsa hamda vaslga ehtiyoj sezsa, bunday paytda u nima 
qilsin?‖ Bu so‗zlarni o‗qigan Asma‘iy savolga quyidagicha yozib qo‗ydi: 
―Ishq ichra men nasihat qilgan o‗sha dardli va notavon kishi bu 
nasihatlarimdan maqsadiga yetmagan bo‗lsa, o‗lsin va ishq o‗tidan o‗zini 
xalos qilsin‖. Ertasi kun qarasa, haligi oshiq yuzlari sarg‗aygan, bechora bir 
holda tosh ustidan boshi osilib yotardi. U azobdan chidolmasdan boshini 
toshga shunday qattiq uribdiki, tishi sinib ketibdi. Bu shahid bo‗lgan zot 
uchun Asma‘iy aza tutdi va o‗zi dafn etdi, juda ko‗p afsuslandi.
Haqiqiy ishq Navoiy fikricha, o‗zidan ayrilish demakdir. Bu ishq 
hikoyasi dardli va o‗z kayfiyatini o‗quvchiga yuqtira olishi bilan ham ajralib 
turadi. Bunday hikoyalardagi o‗ziga xoslikdan yana biri shuki, ularda bosh 
qahramon ko‗p aziyatlar chekadi, ammo umrining oxirida yoki vafotidan 
keyin saodatga erishadi. Yoinki Shayx bo‗lsa, muridlarining tushiga kirib, o‗z 
holini bayon etadi. Bunday hikoyatlar juda ta‘sirchan chiqadi. Masalan, Shayx 
Boyazid Bistomiy haqidagi hikoyatda ham u shogirdlaridan birining tushiga 
kiradi. Ijodkor tush motividan ham o‗rinli foydalanadi. Umuman olganda, 
hikoyatlar xoh pandnoma ruhda bo‗lsin, xoh ishqiy yoki mifologik xarakterga 
ega bo‗lsin, bundan qat‘i nazar agiografik asarlarda biror mashhur tarixiy 
shaxsning ma‘lum bir xarakter qirrasi ochib beriladi. Uni qanday maqsadga 
xizmat qildirish ijodkorning ixtiyori va qanday o‗rinda qo‗llagani bilan 
belgilanadi. Misol tariqasida ―Hayratu-l-abror‖ga murojaat etaylik. Unda 
XLIX bobida Iskandarning yetti iqlimni egallab, bo‗sh qo‗l bilan olamni tark 

---

63 
etishi rivoyat qilinadi
32
. Hikoyaning ta‘sirchanligini ta‘minlagan bir nuqtaga 
e‘tibor beraylik. Bu nuqta Iskandarning o‗limi oldidagi vasiyati bo‗lib, o‗z 
tilidan keltirilgan bo‗sh qo‗l bilan ketishi tasvirlangan va Navoiy undan o‗rinli 
va maqsadli foydalanadi. Unda olam o‗tkinchiligi, hech kimga vafo qilmasligi 
aks ettiriladi. Umuman, barcha agiografik asarlarning umumiy birlashtiruvchi 
jihati asarning