Абдусаидов абдували газета жанрларининг тил хусусиятлари

эьтибор, фикр-ўй, йўл-йўриқ, бахт-иқбол (ТГ.,1.06.84). Метафора ва ибораларнинг кўплаб ишлатилиши ҳам характерлидир. М.: барваста
кшиининг ... бир сиқим бўлиб қолиши, бегона ўтнинг куни тугди, ҳар йилнинг ўз тоши, ўз тарозиси бор, чув туширади, кўнгли таскин топиб, ерлар қовоқ уйиб ҳўмрайиб ётарди (ТГ.,1.06.84).
Характерли хусусиятлардан бири монологик нутқ, дйалогларнинг ,кўп йшлатилишидир. Бу билан қаҳрамон ички дунёсини очиб бериш, унин.г фаолиятидаги жонли ҳолатларни тасвирлашга эришилади. Сўзлашув нугқига хос ихчам жумла ва сўроқ гапларнинг ишлатилиши очеркнинг жонлилигини таъминлайди. Хабар, мақола, корреспонденция жанрларида тез-тез ишлатила- диган андоза жумла, нумератив ва бирикмалар ҳам ўрни билан қўлланилади.
Очеркда бадиий тил элементларидан кўплаб фойдаланилади. Шунинг учун ҳам унда баъзан адабий нормадан чекиниш ҳоллари учрайди. М.: Сарф- харажатни (-нинг.А.А.) ошиб кетиш (и)..., тадбиркорликда (тадбиркорлик- дан - А.А.) деб биладилар (ТГ.,2.06.84). Очеркда дшшектизмлар ҳам ишлати- лгтди. М.: Гапларидан, ҳаракгпларидан жиндай гортинчоқлик одати борлигини ҳам сезиш мумкин (ЎАС., 27.03.87), -Дўхтир, мен ҳам игнатерапия олмоқчи эдим (ЎАС., 27.03.87), - Кенойингизга тез бўл, кийин, театрга борамиз, десам, унамади (ЎАС.,27.03.87). Мақол ва ибора, эмоционал-экспрессив лекс.икадан фойдаланиш асосида гап тузиш, айниқса, характерлидир. М.: ўта диёнатли инсон, муаллимлар мураббийси, устозларнинг устози, чеҳрасидан нур ёгиладиган, сўзларидан ҳаёт фалсафаси уфурадиган (ЎО.,10.01.92).
Очеркда тил воситаларидан фойдапанишда ўзига хослик мавжуд. Унда луғавий дублетлардан муаллиф хоҳиши билан фойдаланилади. М.: жугрофия, дорилмуаллимин, илмгоҳ, муҳандис, муовин (ЎО.,10.01.92). Тарихий мавзудаги очеркда давр руҳини бериш мақсадида архаизм ва историзмлардан фойдаланилади. Илмий мавзудаги очерклар^а хос хусусиятлардан бири кўпроқ аниқ фактларга асосланиб, бўрттирмасдан, муболакасиз фикр баён этишдир. Уларда фактларни бирма-бир санаш, ббразли воситалардан оз фойдаланиш, диалогларни ўнумли қўллаш характерлидир. Очеркда тилдан фойдаланиш кўпроқ бадиий услубга хос элементларни унумли қўллашда кўринади.
ФЁЛЬЁТОН ЖАНРИНИНГ ТИЛИ. Фельетон ҳақида турли адабиётлар, луғатларда деярли бир хил фикрлар юритилган³⁷. Газета фельетон- лари адабий фельетонлардан маълум хусусиятлари билан фарқ қилади. Газета фельетонлари, асосан, ҳужжатЛи фельетонлар бўлиб, уларнинг қаҳрамонлари конкрет шахс, жамоа бўлиши мумкин. Конкрет шахс, жамоанинг хатти- ҳаракатлари натйжасида юз берган салбий ҳолат фельетонда аниқ, текширилган фактлар асосида фош этилади. Фельетониинг ўзига хослиги унинг тйлида намоён бўлади. Фельетондаги образлилик ўзига хос хусусият- ларга эга. Унда , қиёслаш, бўрттириш, муболаға, бадиий тўқима каби приёмлар, тўрли ифода-гасвир воситалари, мақол ва иборапардан кенг фойдаланйлади. Унда салбий воқеа-ҳодиса, камчилик, нуқсон, иллатлар ўткир тил воситалари орқали ифодаланади ва фош қилинади.
Фельетон рукни қисқалиги билан ажралиб туради. Аксарият фельетбнларда Фельетон сўзи рукп сифатида Қўлланйлган. М.: Фельетон (Ў(3!,12.11. 91;РГ., 16.08.89; 3.,14.03.97; 3.,14.04,95). Айрим фельетонларда қўшимча равишда соҳани йфбдаловчи рукн ишлатилган. М.: Савдо: қонун ва ҳалоллик мезони. Фельетон (ЎО.,15.01.92). Танқидий материалларда Фельетон ўрнида (РГ.,29. 07.89; 3.,08.02. 92) рукни қўлланилган. Айрим газеталарда Фельетонга хомашё (3.,25.07.92), Ижобий фельетон (ТТ.,22.06.91), "Фельетонча" (3.,28.09.95) рукнлари ишлатилган. Фельегон сарлавҳаси сифатида образли ифода, сўроқ гап, ибора ва мақоллар кўплаб ишлатилади. Сарлавҳа баъзан сарлавҳаости изоҳи билан янада кучайтирилган. М.: Текиннй гпопса томдан ташлар (Қ.Ўзб., 7.02. 62), Кўзи кўр, қулоги кар раҳбарлар. Самарқанд ишҳар ва шаҳарлараро бирлашган телефон станцияси бошлиги Ҳ.Ҳакимов диққатига (3.,8.02.92). Фельетон сарлавҳаси, кўпинча, ихчам' тил. бирликларидан танланган.- М.: Юмшоқ супурги (Қ.Ўзб.,17.12.61), Кўнгилхиралик (ЎО.,15.01.92), Ёзиишалар гирдобида (РГ., 16.08.89), Бедаво (ВГ., 18.08.61). Салбий маъноли эмоционал-экспрессив бўёқли сўз ва мётафорик бирикмалар кўплаб қўлланилган. М.: савлат, зугум, ўжар, юз- хотир, қўпол, қизиққон, аламзада, қусур (РГ., 16.08.89), юмшоқ, абжир, ҳамтовдқ, муттаҳамлик, қингирлик (К,Б., 17.12.85).
Фсльстонга хос характерли хусусиятлардан бири умумхалқ фразёдйо- ' ппмлари иа япги яратилган ибораларнинг таъсирчан восита сифатйда кугшай ишлптилишидир. М.: қўйнимни пуч ёнгоққа тўлдириб, анқонинг уцугига"' тиишди, уларга бирор нима чўзмасанг ҳожатингизни битиришмас 'ўэкан ('1..К.02.92), гапиришдан олдин ойнага қарашимиз, ўзимиз қанақШизў'ўйлаб кўршшшиз лозим, оёгига болта урасизлар (РГ.,16.08.89). Ундов¹ гаплар, " ппсчхопии мунозарага чорловчи, мутасадци шахсларга ҳавола қилувчи сўроқ гапларнипг кўплаб қўлланиши фельетонга хос хусусиятлардандир. М.: Қобул Қамдсшов ариза ёзиб ишдан бўшаб кетди. Наҳотки, у шу билан дом-дараксиз йўқ бўлган тўрт сигир маишашасидан озод этилса?! Бева-бечораларнинг кучи фақат шунга етади-да! (ЎО.,12.11.91).
Кўплаб фельетонларда муаллиф нутқи ва фактлар таҳлили билан чскланилган. Ана шундай ҳолатларда сўроқ гаплардан унумли фойдаланилган. 1>у сўроқ гагшар мавзуни йўналтириш, унинг моҳиятини ёритишда муҳим услубий восита вазифасини бажарган. Айрим фельетонлар бошидан охиригача диалогик нутқ асосига қурилган. Фельетонда тил воситаларидан фойдаланиш имкониятлари жуда кенг. Журналист маҳорати туфайли юзага келган сўз, сўз бирикмаси, иборалар, яъни окказионализмлар ҳам учрайди. Фельетон янги- янги тил воситалари юзага келадиган, синовдан ўтадиган ўзига хос жанрдир.. М.: ... шибузуқиларни тартибга чақириб қўйишларини сўраб область ва район ташкилотларига хат йўлладилар (РГ., 16.08.89), Ярим кечада шу мотамномани хатга тушираётганимда Арнасойдан бир нидо келди (УО., 12.11.91), Пировардида масала, жанжалли тарзда, кўнгилхиралик билан қал эТилди (ЎО., 15.01.92).
Фельетонда журналист маҳорати туфайли юзага келган кўплаб неологик ва окказионал иборалар ишлатилади. М.: чанг чиқмаса ҳам ундан дуд чиқиши аниқ (3.,4.02.92), ”катталар"нинг кўзига ташланиб, "шефлар"нинг бирига айланди (ТГ.,17.12.85), югурдакларимга ҳам дилимдаги аччиқ магзаваларим- дан юқтираяпман (3., 14.03.97). Умуман, фельетон образли танқидий ифодалари билан бошқа жанлардан алоҳида ажралиб туради.
Учинчи боб «ГАЗЕТА ЖАНРЛАРИДА ЭКСПРЕССИВЛИКНИ ТАЪМИНЛОВЧИ АЙРИМ ЛУҒАВИЙ ВОСИТАЛАР ВА ТЕРМИН ҚЎЛЛАШ ХУСУСИЯТЛАРИ» деб номланган бўлиб, икки қисмдан иборат. Биринчи қисм «Фразеологизмлар - газета тилида экспрессивликни ифодаловчи восита». "Фразеологик бирликлар (ФБ) тил эгаси бўлган халқнинг маънавий маданияти, урф-одати, касби, яшаш шароити, интилиши, воқеликка муносабати билан узвий боғликдир. ФБлар образлилик ва экспрессивликни вужудга келтирувчи муҳим воситалар бўлиб, улар бадиий, сиёсий ва публицистик матнларнинг ифояавий таъсирчанлигини оширишга (таъкид бизники - А.А.) хизмат қилади, шунинг учун ФБлар стилистикада ҳам муҳим ўрин тутади"³⁸. ФБларни турлича аспектда ўрганиш бўйича жаҳон тилшунослигида катта югуқларга эришилган³⁹. Ўзбек тилшунослигида ҳам бу соҳада муҳим тадқиқотлар яратилди. Уларнинг айримлари матбуот
тилидаги ибораларни ўрганишга багишланган⁴⁰. Газета тилида мавжуд изоҳли луғатларда ФБнинг ўзи ёки вариантлари қайд эт-йлмаган ва бирор бир бошқа манбада ўз аксини топмаган иборалар кўплаб учрайди⁴¹. Газетада луғатларда қайд этилган иборалардан ҳам самарали фойдаланилган.
ФБдарни газета тилида қўллашда қуйидаги ҳолатларда эмоционаллик ва экспрессивдиқ таъминланган: 1. Жумлада икки ёки ундан ортиқ
фразерлрг^змни қўл;1а,ш: Кимнинг бели бақувват бўлса, қўли ҳам узун бўлади, дейицгади,,,(/ўС-,.3.0-01.98). 2. ФБ билан бирга тузилиши ва мазмуни жиҳатидан уша мос сўз ёки бириқмани ишлатиш: Дарҳақиқат, уюшма бўгзцгта қар,зуа ботган эди (ХС.,22.04.98). 3. ФБ таркибига унинг мазмунига мос бошқа луғавий бирликни киритиш: Устига устак, Д.Саъдинов хўрандалар ҳақига ҳам тидан, ҳам бўйидан хиёнат қилишга интйлмоқца..(ВГ.,24.12.87).

4. 
   Инверсия орқати: Бу «касаллик» аслида Хўжақуловга йўргакда теккант ўхшайди (ВГ.,21.01,70). 5- ' ФБ ифодадаган маънони анеЯогик луғавий воситалдр орқали ифодалаш: - Лекин одамларга ҳам ҳайронсан, зигирча камчиликни кўрса туядек қшшб ёзишгани ёзишган (ВГ., 13.10.86). Пашшадан фшз ясамақ ибораси мазмуни оригинал тарзда берилган. 6. ФБни сўроқ гап тарқибида, ишлатиш: Бунака меъёрлар билан иш юритсак, жамият боши берк кўчага , кириб қолмайдими? (ХС.,30.01.98). -7. ФБ еемакшкасини
   

ўзгартирмасдан луғавий-грамматик тузилишини қайта куриш: Ниҳоят, кенаси правление раиси Муҳаммади Ганиев идорага кириб келди-ю, калаванинг \чи ечилгандай бўлди (ВГ., 10,10.86). 8. ФБ маъносини бёвосита матнга
сингдириш: - Кузда саналадиган жўжани ҳозирданоқ санаб борсак яхшироқ бўлади (ҚН-Д6.10.57). 9. ФБни сарлавҳа сифатида ИшлаТиш: Мингпўлатнинг миси чиқди (ХС.,23.01.98), Усти ялтирог - у... (РГ.,11.03. 88). 10. ФБни мақол билан бирга ишлатиш: Бинобарин, у ёки бу таклифни ўртага таццшшдан рлдин уни етти ўлчаб, бир кесмоқ зарур эмасми? Ёки нима бўлса ҳам «интегратор»лик улогини олиб қолиш афзалми? (ХС.,30.04.98). 11. Умумхалқ тилида мавжуд бўлган, лекин кам ишлатиладиган иборани қўллаш: Рашид дардга чалингандан кейин роппа-роса беш йил ўтди. Самарқанд, Нагорний, ,,Тошқент ..., .Эшигцнинг туруми бузилмаган шифохона қолмади ҳцсоб. , Дарднинг келиши , осон, кетиши қийин экан (ВГ., 12.02.88). 12.
Журналист маҳорати туфайли янги яратилган иборалар ва парафразалар: Таъбир жоиз бўлса, айтиш мумкинки, соҳибқиронга ўрнатилган бу муҳташам ҳайкал мустақиллик пойдеворига қўйилган олтин гишт бўлди (ХС.,23.01.98).
Газета тилида мавжуд иборалар ва изоҳли луғатларда қайд этилган ФБлар, уларнинг вариантларидан унумли фойдаЛанилган. Газеталарда' бир жон-бир тан бўлмоқ, боши кўкка етмоқ, дог туширмоқ, енг ишмариб, ' кўз қорачигидай асрамоқ, кўкка совурмоқ, пайини қирқмоқ, суягиу^д/пди. Қўл келмоқ каби луғатларда кўрсатилгандек ишлатилган умумхалқГйборалари мавжуд. Диссертацияда улар кенг таҳлил этилган. ' ^к
ФБларнинг вариантлари ёки синонимлари ишлатилган. М.: Калавасшшнг учини тоугмоқ фразеологизми жўмбоқни Ҳал қилиш йўлйни топмбқ маъносида турли вариантлари қаторида қўлланилган. Калавасининг учини йўқотмоқ ибораси ўзининг қилиб турган ишини билмай қолмоқ, гангимоқ маъносини ифодалайди⁵⁵. Уларнинг луғатдарда учрамайдиган варйантлари _: газетада қулланилган. Қиёс: а) Калаванинг учи топилган (сарлавҳа) (ВГ¹., 16.09.86); б) Калаванчнг учи ечилгандай бўлди (жумбоқни ҳал қилиш йўли топилгандай бўлди маъносида): Ниҳоят, кечаси правление раиси Муҳаммади Ғаниев идорага кириб келди-ю, калаванинг учи ечилгандай бўлди (ВГ.,10,10,86); в) Калаванинг чигал жойлари (жумбоқни ҳал қилишни қийинлаштирадиГан ҳолат маъносида); Калаванинг чигил жойлари (сарлавҳа) (РҒ., 18.10.86).