|
табиати, деҳқон иродасини бука олмади (ВГ.,26.12.89), ерга меҳрини қўйган, ер .бамисоли согин сигирга ўхшайди, чарчаган ер (КХ-,28.02.91) каби сўз, сўз бирикмаси ва иборалар лавҳанинг бошидан охиригача ишлатилган.
Лавҳа тилининг таъсирчанлигини таъминлашда мақол ва ибора, образли ифодаларнинг аҳамияти катта. Репортаж, мақола, корреспонденция жанрларидан фарқли равишда лавҳа матнида публицистиК баён, яъни даврнинг долзарб масалалари бадиий ифодалар билан уйғунлаштйрилаДй. М.: об-ҳаво яна бироз "қовогини уймаса", суҳбатнинг жиловини участка деҳқонлари қўлга олишди (ВГ.,26.12.89), бу гаМардан кўнгли кўтарилди, ҳалол меҳнат қилибсизми, қандингизни уринг, тупроқни ўпган бдл ялайди (ҚҲ.,28.03.91).
Лавҳада ижобий маъноли образли ифодалар кўплаб. ишлатилади. Уида очеркдаги каби монологик ва диалогик нутқцан фойдаланилади. Айрим лавҳаларда диалоглар, бадиий асардагидек, ўткир конфликтлардан ташкил топган. Бу эса лавҳанинг ҳаётийлигини, таъсирчанлигини оширган, қаҳрамон фаолиятига оид лавҳаларнинг ишонарлилигини таъминлаган. Сўроқ ва ундов гапларнинг жуда кам ишлатилиши (диалоглардан ташқари) лавҳага хос хусусиятлардан биридир. Лавҳа тилида содда йигиқ ва ёйиқ гаплар ҳам кўплаб ишлатилади. Унда қўшма гапнинг боғланган ва эргашган қўшма гап каби турлари ҳам учрайди.
ОЧЕРК ЖАНРИНИНГ ТИЛИ. Очсрк мустақил жанр сифатида эпик турнинг бошқа жанрлари қаторида ўзига хос тараққиёг йўлига эга. Упда ҳаётдаги реал кйшилар тақцири, ҳақиқагДа ' бўлиб ўтган воқеалар
муаллифнинг бевосита кузатишлари асосида бадиий акс эттирилади. Очерк жанрининг ўзбек адабиётида вужудга келиши ва ривожланиши реалисгик насрнинг пайдо бўлиши билан боғлиқцир. Очерк жанрининг ўзига хос
хусусиятлари айрим тадқиқотяарда яхшй ёритилган35. "Очерк газета жанрлари орасида энг мураккаб, энг зийрак, ихчам, ҳозиржавоб жанрдир... Шу нуқтаи назардан қараганда, очерк муайян муддао асосида мушоҳада қилинган
фактлар, воқеа ва ҳодисаларнинг энг муҳим белгиларини, кишилар
характерларидаги энг асосий хусусиятларни баДЙий-публицистик акс эттиради ва китобхонда тугал, яхлит тасаввур ҳамда қисқа, ихчам, конкрег тушунча ҳосил қилади"36.
Газета очеркларида бадиий тил воситаларидан унумли фойдаланиш аеосида мавзу публицистик руҳ билан ёригилади. Очеркларнинг аксариятида халқ тилига тушган кишилар ҳақида образли ҳикоя қилинади. Ьбраз яратишда конкрет фактлар, бирга фаолият кўрсагадиган 'Кишилар, манзараларга таяниб иш' кўрилади. Ахборот' механик равишда ' очеркбоп қилиб ёзилмайди, балки ахборотда очеркбоп асос мавжуд бўладй'. Ана шу
асос уни бадиий-публицистик жанр талаблари асосида - бадиий услуб элементлари, ифода-тасвир воситалари, синоним, фразеологизм, мақол, баъзан диалектизм, архаизм ва историзмлардан экспрессив маънони ифодалаш мақсадида фойдаланиш орқали ёритишга сабаб бўлади. Ахборотни бу усулда ифодалаш материал таъсирчанлигини оширади. Очеркда ахборот ҳам таҳлилий, ҳам бадиий-публицистик усулларда уйғун шаклда берилади ва бир қатор муаммолар ҳам унда ўз ифодасини, ечимини топади. Шунинг учз'н ҳам очерк газетанинг ахборот ва таҳлилий жанрлари хусусиятларини ўзида акс эттирган, жамлаган, уйғунлаштирган жанрдир. Очерк жанрига хос бу хусусиятлар диссертацияда кенг таҳлил этилган.
Очерк рукпи Очерк сўзи ва қўшимча рукнлар билдн, бершшан. Улар мақола, корреспонденция рукнидан деярли фарк, қилмайди. М.: Йиллар.ва одамлар. Очерк (3.,6.11.91), Депутат ва ҳаётОчерк (ТГ.,1.06.84). Кейинги йиллардаги очерк сарлавҳаси остида, рукн ўрнида конкррт изоҳ берилмоқДа( М.: Муаллим сиймосига чизгилар (ЎО., 10-01-92), Ҳазрапш инсон (3.,1.04.9.7). Сарлавҳа образли, ихчам сўз, сўз бирикмаси ва иборалардан танланган.1 М.: Қилни қирҳ ёриб (3.,10.01.92), Агар ишда ёнмасанг... (РГ.,6.08.87), Меҳнатда тобланган умр (ТГ.,26.09.84), Устоздан ёгдуга тўлсин ҳамма ёқ (3., 1.04.97). Мавҳум от, қаратқич-қаралмиш, сифатловчи-сифатлаимиш конструкциялар- нинг сарлавҳа сифатида қўлланиши , характерлидир: Самимият (ЎАС.,
27.03.87), Диёнат (ЎО.,10.01.92), Ота дуоси (3.,6.11.91), Чироқчи булбули (ҚҲ.,29.01.91), Дилдаги одам (3.^ 17.12.96). Очерк жанрига хос асосий хусусияглардан бири унда эмоциошш-экснрессив бўёқли луғавий бирликларнинг бошқа жанрларга нисбатан кўпроқ қўлланишидир. М.: полвонсифат, барваста, бемажол, ёноқ, фигон, дард, ожиз, оловқалб, куйманади (ТГ., 1.06.84). Жуфт синонимлар ҳам маълум экспрессив-услубий вазифани бажаради: озиб-тўзиб, сарф-харажат, аччиқ-тизиқ, ҳурмат-
Do'stlaringiz bilan baham: |
