Бадий асар таҳлили” фани ҳақида тушунча. «Бадиий таҳлил асослари»

1. 
   Бадий асар таҳлили” фани ҳақида тушунча.
   

«Бадиий таҳлил асослари» фан сифатида
«Бадиий таҳлил асослари» курси бўлажак филологлами бадиий асар билан профессионал даражада ишлашга ўргатиш омили экани, таҳлил қилиш малакасига эга боимаслик олий филологик таълинминг самарасизлигига олиб кcлиши.
«Бадиий таҳлил асослари» курсининг бошқа бирор фан бевосита шуғулланмайдиган о“з предмети мавжудлиги. Бадиий таҳлилнинг улкан ижтимоий- эстетик аҳамиятга эгалиги, усиз бадиий асар тола англанмаслиги, бадиий матнни чуқур тушунмаган ва у билан қандай ишлаш кераклигини билмаган филолог ўзгалар маънавиятини шакллантира олмаслиги. Бадиий таҳлилнинг ў/ига хос тадқиқот методлари мавжудлиги. Уламинг бошқа фан соҳаларини тадқиқ этишда ишлатилмаслиги. Саналган шу сифатлар «Бадиий таҳлил асослари» нинг алоҳида фанлигини таъминлаши.
Бадиий таҳлил қила биҳшнинг ижтимоий, эслетик ҳанида ларбиявий аҳамияти мавжудлиги. Бу ҳои адабиётнинг тарбиявий, маърифий, коммуникатив, аксиологик ҳамда эстетик функсивалари билан богииқ эканлиги.
Бадиий таҳлилга олимлар томонидан турлича таъриф бериб келинганлиги Бадиий таҳлил Чиқиш адабиётшунослик илмида азалдан муҳоканм мавзуси бўлганлиги. Форобий, Аҳмад Тарозий, Навоий, Бобур сингари мутафаккирламинг асарларида бадиий таҳлилга доир қарашламинг акс этганлиги. Форобий ва Ибн Сино эстетик қарашларида Ботиш бадиий тафаккури таъсирининг кўпроқлиги. Аҳмад Тарозийнинг «Фунун ул- балоға» асарида исломий эстетикага хос жиҳатламинг ёрқин акс этганлиги, рўй берганлиги. Тасвир маҳорати ортиб боргани сари ифодада таъсирчанлик ва табиийлик кучайганлиги. 2- мавзу. Бадиий таҳлилнинг тамойиллари
Бадиий асар моҳияти муавян тамойилларга суянган ҳолдагина очилиши мумкинлиги. Бадиий таҳлилда бошқа илмлардаги каби бир хил хулоса чиқариш мумкин эмаслиги. Таҳлилнинг холис ва асосли эканини таъминлаш учун а) тугал таҳлилнинг боииши мумкин эмаслиги; б) ҳар қандай таҳлилнинг шахсий мулоҳаза эканлиги; в) бадиий асар ғояни ифодалаш воситаси эмаслиги; г) бадиий асар воқеликнинг нусхаси боимаслиги; д) ҳар қандай хулоса фақат бадиий матндан келтириб чиқарилиши кераклиги сингари тамойиллар борлиги.
Бадиий таҳлилнинг булардан ташқари яхҳтлик, тизимлилик, эстетик асосламинг устуворлиги, эмоционаллик, индивидуаллик, тарихийлик, асослилик сингари ҳам бир қатор тамойиллари мавжудлиги.
3- мавзу. Бадиий таҳлилнинг йўналишлари
Таҳлил қилинаётган асарга қайси жиҳатдан ёндашиш, унинг қандай қиррасини тадқиқ этиш лозимлигини аниқлаш таҳлилнинг йўналишини тайин этиши. Илмда бадиий таҳлилнинг: генетик, типологик, функционал, фалсафий, психологик ва филологик сингари йўналишлари кўрсатилиши. Бадиий таҳлилнинг савияси кўп жиҳатдан унинг қандай йўналишда амалга ошрилганлигига богТиқ экани.
4-мавзу. Бадиий таҳлил турлари
Бадиий асами қай даражададир тоТароқ англаш учун уни илмий тадқиқ этишнинг уч босқичи тоТа босиб ўтилиши зарур. Биинда таҳлил ечими а) бошланғич идрок даражасида асами бутунисича англаш; б) кейин уни унсурлари бўйича синчиклаб таҳлил қилиш; в) илмий тадқиқот натижаларми тизимли йўсинда умумлаштириш, яъни синтезлаш сингари босқичлардан иборат боииши кўзда тутилади.
Бадиий асами илмий таҳлил қилишда ундаги барча шаклий ва мазмуний хусусиятларга хос қирраларга тўхталиб, уламинг эстетик вазифаси қанчалик ўринлатилганини асослаш, адабий яратиқнмг олдин мавжуд боиган тажибалардан қандай фойдаланганию, тасвир тажрибасига қандай янгиликлар киритганини қайд этиш, асаминг оригиналлигини таининлаган омиллар нималардан иборат эканини матнга таянган ҳолда кўрсатиб бериш кўзда тутилади. Бунчалар мураккаб вазифалар икки шаклда амалга оширилиши мумкин: биринчиси - текшириладиган асар бутунисича, яъни унга хос барча шаклий-мазмуний қирралар ва унсурлар бир четдан қолдирмай, илмий тадқиқ этиладр. Унга бутунисича таҳлил дейилади; иккинчиси - ўрганилавотган асар моҳияти намовгн боТадиган жиҳатлар танлаб олиниб илмий тадқиқ этилади ва бунга танлама таҳлил дейилади.
5- мавзу. Бадиий таҳлилда шакл ва мазмун муносабати
Бадиий таҳлилда шакл ва мазмун муносабатининг ҳал қилувчи аҳамиятга эгалиги. Ҳар қандай мазмун бирор шаклни тақозо этгани, яъни муайян шаклдагина мавжуд боТганидек, ҳар қандай шаклнинг ҳам бирор мазмунга эгалиги. Шаклсиз мазмуннинг бодиши мумкин эмаслиги, шакл эса табиий равишда қандайдир мазмунга эга бодиши. Шунинг учун ҳам дунё адабиётшунослигида мазмунли шакл (содеижателная форма) тушунчаси қодланилиши. Бадиий ижодда шаклни мазмунга қарши қўйиш ва уни иккиламчи деб қараш мумкин эмаслиги. Бадиий асаминг бадиийлиги, аwало, шаклда намоён бодиши.
Шакл ва мазмун муносабатига фалсафий, эстетик ва дидактик муаммо сифатида қаралиши лозимлиги. Айни вақтда фалсафадаги шакл ва мазмун категориялари эстетикада бир қадар ўзига хос тарзда талқин этилиши лозимлиги. Бадиий асарда қандай ифодалаш ҳамиша ҳам нимани ифодалаш билан ёнма-ён келиши ва аҳамияти ундан кам эмаслиги.
6- мавзу. Бадиий таҳлилда объект ва субъект муносабати
Бадиий асар таҳлилида талилилчи - субъект билан таҳлил қилинувчи - объект, яъни бадиий матн ўртасида тўғри муносабат ўматилиши ғоят муҳим эканлиги. Ижрочи таҳлилга тортилган бадиий матнга алоҳида қизиқиш, эҳтирос билан ёндашсагина унинг жозибаси, яширин ички маʼноларини топиши мумкин эканлиги. Агар субъект объектга лоқайд қарайдиган бодса, ундаги кўзга яққол ташланиб турмайдиган жиҳатлами пайқамаслиги мумкинлиги. Бадиий матн. яъни объект турли вақтларда идрок этилганда турлича таъсир қилиши.
Бадиий асар кўпроқ туйғу маҳсули бодганлиги учун ҳам матн ҳиссий ҳолати қандайлигидан келиб чиқиб, таҳлилчига турлича таъсир қилиши мумкинлиги. Шунинг учун ҳам таҳлил жараёнида таҳлилчи бадиий ижоднинг универсал қоммларига суянган ҳолда асарга хос эстетик жиҳатлами кўрсатиши жоизлиги. Шимингдек, таҳлилчи бадиий матндан ташқари яна бир объект - ўқувчи ҳам борлигини ҳисобга олиб, фикр-мулоҳазаларининг тушунарлилигини таъминлаши зарурлиги.
7-мавзу. Таҳлилда асарнинг тур ху^усиятларини ҳисобга олиш
Бадиий таҳлил муваффақиятли чиқиши учун текширилаётган асаминг тур хусусиятлари ҳисобга олиниши шартҳги. Лирик асами таҳлил қилишда қод келадиган усул романни текшириш ёхуд драматик асами текширишга мос келмаслиги мумкинлиги. Ҳар бир бадиий асар такрорламнас эстетик ҳодисалиги, айни вақтда у ў/ турдошларига хос умумий жиҳатларга эгалиги учун ҳам бу талабга риоя қилиш зарур эканлиги. Таҳлил мобайнида ҳар бир асаминг хусусиятидан келиб чиқиб, айни вақтда, турга хос жиҳатлар ҳисобга олиниб иш кўрилгандагина самарага эришиш мумкинлиги.
8-мавзу. Лирик асарлар таҳлили
Линк асарлар жунбушга келган ҳиссиёт ифодаси сифатида юзага келгани ва руҳият манзаралари акс этгани учун ҳам таҳлил жараёнида сезимлар, туйғулар тизими тасвирига устувор аҳамиват бенлиши лозимлиги. Лирикада воқеалар баёни, хатти- ҳаракатлар коиами эрнас, балки кечинмалар замзамаси қайтарзда берилишини тадқиқ этиш ва бу борада асосли кузатишлар қилиш муҳим эканлиги.
Лирикада сўз ҳам кайфият ифодасини бериш, ҳам ҳолат тасвинни чизиш, ҳам таассурот манзарасини кўрсатиш воситаси бодганлиги учун таҳлилда бадиий сўздаги етакчи оҳангни илғаб олишга, асар мусиқасини тайин этишга алоҳида аҳамият бериш лозимлиги. Лирик асарда кайфият қав даражада тасвир этилганлиги лининг эстетик қийматини тайин этувчи асосий омил эканлиги.
9-мавзу. Эпик асарларни таҳлил этиш
Ҳаёт ҳодисалари, инсон тақдири, қаҳрамонлар руҳияти товланишлари тафсилотлар тасвири асносида идрок этилиши лозим боиган эпик асарларда таҳлилнинг ўзига хос тарзда амалга оширилиши лозимлиги. Эпик асарларда кечимна ва кайфият ифодасини беришдан кўра, туйғуламинг пайдо бўлиш жаравонини текширишга эътибор бирламчи эканлиги. Бу хил асарлар таҳилида тимсолларга таяниб иш кўриш, ҳар бир бадиий қаҳрамонга хос жиҳатлами инкишоф этишга уриниш устуворлиги.
Эпик асарламинг таҳлили ҳам коиамдор, кўп босқичли боииши мумкинлиги. Бадиий асардаги персонажлами муайян талабалар асосида гуруҳлаштириб таҳлиллаш мумкинлиги. Аммо улами ижобий ва салбий образларга ажратиш мумкин эмаслиги.
10-мавзу. Драматик асарларни таҳлил этиш
Драматик асарлар таҳлили тадқиқотчидан 0ъзгача синчковлик талаб этиши. Аслида сўз ва театр санъатларининг омухтаси боимиш драмани ўқиш, идрок этиш ҳамда таҳлиллаш муайян даражада қўшимча зўриқишни талаб қилиши. Қаҳрамонлар ва уламинг туйғулари, инсоний сифатлари ҳақида муаллифнинг характеристикаси бў лмаган шароитда асар қаҳрамонлари ҳолати, руҳияти ва шахсияти борасида фикр юритиш, хулосалар чиқариш таҳлилчидан катта куч талаб этиши.
Драма асарлари таҳлилида асосий этибор қаҳрамоннинг саъжиясини очишга қаратилиши. Драматик образ табиати юзасидан уламинг ўз сўзлари, хатти-ҳаракатлари орқалигина фикр юритиш мумкинлиги, бу ишда муаллиф ёрдам бермаслиги. Драмани пухта таҳлил этиш учун театр санъати қоидаларидан ҳам хабардор бўлиш зарурлиги. Драматик асарда сў“ зиммасига ўта оғир юк ортилиши. Драмада бадиий сўзнинг ўзи ровий ёки лирик қаҳрамон вазифасини ҳам бажариши. Драма таҳлУида зиддиятли

2. 
   Alisher Navoiy "ҚАРО КЎЗУМ" g’azali tahlili.
   

Бир донишманддан: дунёда энг кучли лаззат нима? — деб сўраганларида, у: сўз лаззатли, сўз санъатидан ҳузурланиш, деб жавоб берган экан. Чинданам шундай. Инсоннинг маънавий камолоти, ақл ва тафаккур қудратини намойиш этувчи, ижод ва истеъдод меваси бўлмиш бадиий сўз кишига олам-олам завқ бағишлайди, ҳайрат ва ҳаяжонимизга сабаб бўлади. Аммо мўъжизалар мўъжизаси — бадиий сўз лаззатини туйиб, руҳий ҳаловат олиш учун уни чуқур идрок этмоқ, асар маъноларининг бутун нозик жиҳатларини қат-қатигача тушуниб етмоқ лозим. Айниқса, сўз санъатини ғоят баланд қадрлаган ва тил, услуб томонидан биздан анча узоқлашиб қолган классик шоирларимизнинг мажоз ва истиоралар, ўзига хос йўсинда пардаланган маъноларга бой асарларини тушуниш, ўқиб-уқиш хийла қийинчиликлар туғдираётгани сир эмас. Жумладан, улуғ Навоий асарлари ҳам. Олимларнинг тадқиқотлари, "Хамса" достонларининг насрий баёнлари, алоҳида нашрлар учун тузилган изоҳлар, "Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати" мушкулимизни бир қадар осонлаштирган бўлса-да, лекин буюк шоирнинг "маънолар хазинаси"ни кашф этиш, унинг бемисл санъати сирларини очиб, шеърият ихлосмандларини ундан баҳраманд қилиш эҳтиёжи батамом қондирилган эмас. Назаримда, бу ишни янада давом эттириб, Судий Баснавий каби қадимги шарҳчиларнинг иш усулидан фойдаланиш анча самарали кўринади. Зеро, модомики Саъдий, Ҳофиз, Жомий, Навоий замондошлари учун ғазални байтма-байт, мисрама-мисра, ҳаттоки сўзма-сўз "майдалаб" тушунтириш лозим бўлган экан, бизга бу яна ҳам муҳимроқ ва зарурроқдир.

Шуларни ўйлаб, тажриба тариқасида Алишер Навоийнинг айрим ғазалларини классик шарҳ усулида тафсир қилишни лозим топдик.
Бу ғазал қуйидагича бошланади: