Абдусаидов абдували газета жанрларининг тил хусусиятлари

бўлмайди, деган нақл бор. Бироқ судьялар орасида «курмак» бўлмаслиги керак. Ундайлар судьялик шаънига, Президентимиз шиончига дог туширади (ХС.,27.11.01 ).3. Ҳаётий муаммоларни акс эттириш ва уларнинг ечимини кўрсатиш, газетхонни мулоҳазага чорлашга эътибор ошди. Буйруқ, чақириқ,
баландпарвозлик ўрнини газетхон билан жонли мулоқот эгаллади. Бунинг' учун оддий, содда жумлалар, айниқса, мулоҳазага ундовчи сўроқ гапларнинг ишлатилиши кучайди. Бугунги кунга келиб, ҳисоботларнинг жонлилиги анча ортди. М.: «Ҳуқуқий маданиятимиз муаммолари» сарлавҳапи ҳисобот матни^; газетхонни ўйлантирган ва у ечимини кутаётган масалалар бўйича саволлар шаклида жонлантирилган. М.: Конференцияда таъкидланганидек, Парламент томонидан ўтган давр мобайнида аёллар ҳуқукдари, оналик ва боладикни мукофаэа қи.шшга доир бир қанча қонунлар қабул қйлинган. Бу яхши. Лекин' шу қонунларга жойларда , тўлик, амал қилинаяптими? Қандай тўсиқлар мавжуд? Бунга асосан кимлар сабабчи бўлаяпти? Конференцияда турли давлат ва нодавлат идоралар вакиллари ана шундай саволларга жавоб ТоПишга ҳаракат қилдилар (ХС.,20.11.01). 4. Гаи қурилишида ихчамлик, содцалик, жонли сўзлашув тили ва бадиий услубга яқинлик юз бера бошлади. М.: «Орзулари эгиз элмиз» сарлавҳали лавҳада қуйидагича жумлалар бор: Бозор ҳаммамизни боқади, деймиз. Бу гапда жон бор. Бироқ шиддатли замон уни бошқача талқин қилишга ундаётир. Бозор - сифатли маҳсулот эгасини боқади. Соглом рақобатда олдинги ўринда юрганнинг ҳаётини ширин, иШини беш қилади. , «Цнкорни инкор». деганларидеқ, яна савол тугиладй: хўш, кимнинг иши беш бўлади? Кўнгли тўқнинг, ташаббускорнинг, изланувчининг... Демак, биздан икки нарса талаб қилинади: ташаббускорлик, изланувчанлик (ХС., 30.08.01).5. XX асрнинг 70-80-йилларида кўплаб юз берган адабий норма бузилишлари барҳам топа бошлади.
Бизнинг назаримизда, журналистларнинг маҳорати ҳам, худди шоир ва ёзувчилариикидек, атрофлича ўрганилиши ва баҳолаб борилиши керак. Маҳоратли журналистлар тайёрлаш соҳасидагй ишни ташкил этишда таҳририятлар фаолиятида жамоатчилик асосида турли соҳа мутахассислари, хусусан, тилшунос, адабиётшунос, ҳукуқшунос, иқтисодчи, эколог ва бошқа соҳа мутахассисларининг иш олиб бориши, доимий семинарДар ташкил қилиниши ҳам маълум самара беради.
Биринчн боб - «Вачифавий услуйлар орасида публинистик услўб ва газета тилининг ўрни». Тилшуносликда тил услублари турли нуқглп назардан тасниф қилиниб, уларнинг сони тЎоттадан еПгитагйча кўрса.тилЯдй. Кейинги йилларда эса уларнинг микдори бешта деб Қайд этила бошлайди²⁰. Тил услубларини номлашда 42 та термин ишлатйлган²¹. Диссертацияда тилшуносликда услубларни тасниф қилиш билан боғлиқ маеалалар кенг ёритилган. Ўзбек тилшунослигида бу соҳада кўпчилик томонидан Дсяряй якдил фикр билдирилгаи ва қуйидаги услублар кўрсатилган:' 1)"сўзлашув^:,' 2) расмий (ҳужжат), 3) илмий, 4) публицистик, 5) бадиий услублар²*.
Публицистик услуб бошқа услубларга яқинлиги ва ўзига хос хусусиятлари билан алоҳида ажралиб туради. Тилшуносликда, хўсусан рус
тилшунослигида вазифавий услублар таснифида публицистик услуб билан бирга, алоҳида газета услуби ҳам кўрсатилган²². «Газета тили» термини рус тшзшунослигида 20,-йиллардан буён кенг ишлатилмокда²³. Мазкур тилшунос- лик!да олиб борилаётган изланишларнинг характерли томонларидан бири шундаки, унда «газега публицистикаси» ва айрим ёзувчилар публицистик асарлари - «бадиий иублицистика» алоҳида-алоҳида ўрганилган²⁴. Диссерта- цияда улар ҳакида кенғ маълумот берилган. Ўзбек тилшуносли1'ида публицистик услуб махсус ўрганилган²⁵. Ҳозирги пайтда ўзбек тилшунос- лигида газета тили публицистик услубнинг подстили сифатида ажратиб кўрсатилган ва у «газета тили» гермини билан номланиб тадкиқ этилмокда.
А.Бобоевацшц; газета тили бўйича махсус тадқиқотлари алоҳида аҳамйятга эга²⁶. Қ... Ю.стов газета тилининг бир қанча хусусиятларини ажратиб кўрсатган²⁷, Олимнинг.газета тилининг белгиларини алоҳида ажратиб кўрсатиши муҳкм ўрин эгагшайди. Чунки ўзбек тилшунослигида бундай атрофлича таъриф газета тили ҳақидаги бошқа тадқиқотларда учрамайди. Лекин муаллифнинг айрим чегаралашлари ва баъзи белгиларни газета тилига хос деб кўрсатишлари, фикримизча, мунозаралидир.
Журнгрзистика мутахассислиги ,бўйича .тузилган ўкув дастурида «газета тили», «газета жанрлари» терминлари, ва жанрларнинг таснифи масаласига бир мунча аниқликлар киритилган²⁸. Тилшунбслик ва журналистикада "публицистика жанрлари”, "газета жанрлари” терминлари ишлатилмокда. Адабиётшуносликда "публицистика жанрлари" терминииинг кўлланиши _ мустаҳкам урин эгадлаган. Лекин ўзбек тилшунослйгида "газета жанрлари" термини ҳозиргача ўзининг аниқ ифодасини, объектини топгаяч-'эмас. у "публицистика жанрлари" термини билан бирга (тенг маънода) паралЛел қўлланмокда. Жанрлар ҳақида фикр юритилганда, ўзбек тияшунослигида "публицистик жанр" дейиладими ёки "газета жанри"ми, бундан қатъий назар, уларнинг микдори, тўлиқ турлари ҳақида аник тасниф йуклиги бу соҳадаш ишни анча мураккаблаштиради. И.Тошалиев ва Ғ.Ғафуров томонидан "газета / жднрЛари"нйнГ^5елТтшаб бёрилганлигини, улар. таснифидаги баъзи турли
[ хилликларга қарамасдан, бу^соҳага бир мунча аникдиклар киритилганлигини,
алоҳида таъкидлаш лозим (Ўша дастур, 142-149-6.).
Кейинги пайтларда ўзбек тилшунослигида "газета тили", "газета услуби", "газета жанрлари" тушунчалари тобора мустаҳкам ўрин эгалламокда. И.Тошалиевнинг тадқиқотларида бу ҳолатни аниқ кўриш мумкин. У "газета жаирларининг таснифланиши ва гуруҳланиши"ни қуйидагича белгилайди: Ахборот (информацион-пубдицистик) жанрлар: хабар, ҳисобот, суҳбат,
репортаж, лавҳа (зарисовка). Таҳлилий (аналитик-публицистик) жанрлар: корреспонденция, мақола, публицистика, хат, халқаро обзор, матбуот обзори, тақриз. Бадиий-публицистик жанрлар: очерк, фельетон, памфлет (Уша дастур, !00-!01-б.). Ғ.Ғафуров "публицистик жанрлари" ва "журналистик жанрлар" терминларининг маънодош эканлигини қайд эгиб, жанрларни куйидагича тасниф қилади: "!) Ахборот жанрлари: хабар, суҳбат, интервью, ҳисобот, репортаж. 2) Ахборог-таҳлилий жанрлар: корреспоиденция; макрла, тақриз, шарҳ, кузатиш, хат, матбуот шарҳи. 3) Бадиий-публицистик жанрлар: очерк, фельетон, сатирик жанрлар, эссе, лавҳа" (Ўша дастур, 142-6.). 'И
Бизнишча, газета тилини қуйидагича тасниф асосида ўрганиш мумкин:

1. 
   АХБОРОТ (ИНФОРМАЦИОН) ЖАНРЛАРИ. 1. Хабар: хроника- хабар, ахборот-хабар, ганқидий ёки сатирик хабар,. махсус сарлавҳалар остидаги қисқа хабарлар, кенгайтирилган хабарлар. 2. Репоргаж: шу кунги воқеалар ҳақидаги репортаж, мавзули репортаж, муаммоли репортаж. 3. Ҳисобот: оддий ҳисобот, таҳлилий х,исобот, мавзули ҳисобот, муаммоли ҳисобот, илмий ҳисобот, суд~ҳисоботи, ~расмий воқеалар ҳақидаги ҳисобот. Интервью: интервью-монолог, интервью-диалог, ингервью-лавқа, портрет- интервью, давра-суҳбат, матбуот конференцияси (2-жадвал).
   
2. 
   ТАҲЛИЛИЙ (АНАЛИТИК) ЖАНРЛАР: 1. Корреспонденция: ахбо- рот корреспонденция, таҳлилий корреснонденция, муаммоли корреспонден- ция, ижобий корреспонденция, танқидий корресионденция, портрёт корреспонденция, мулоҳаза-корресионденция. 2. Мақола: бош мақола, назарий мақола, муаммоли мақола, танқидий мақола, тапгвиқоТ характердага мақола, илмий-маърифий мақола. 3. Тақриз. 4. Шарҳ: умумнй шарҳ, мавзули шарҳ, ахборот шарҳи, матбуот шарҳи. '5. Обзор: мавзулй 'обзор, умумий обзор, ахборот обзор. 6. Хат: газетхон хати, очик хат, мурожаат, табрик, ёзувчи хати. 7. Кузатиш: умумий кузатиш, мавзули кузатиш (3-жадвал).
   
3. 
   БАДИИЙ-ПУБЛИЦИСТИК ЖАНРЛАР.1. Лавҳа. 2. Очерк: очерк- портрет, сафарнома (йўл очерки), муаммо-очерк, очерк-лавҳа. 3. Фельетон: ҳужжатли фельетои (4-жадвал). Фикримизча, газета жанрларини 5-жадвалдаги тасниф асосида ўрганиш мумкин.
   

Иккинчи боб «ГАЗЕТА ЖАНРЛАРИНИНГ 111.111 ВА УСЛУБИ» деб номланиб, уч қисмдан иборат. Биринчи қисм. «Ахборот жанрларининг тили ва услуби». Матбуот материалининг асосиии ¹ (мапини) ахборог (ннформация) ташкил эгади. Ахборог жапрларига қўйиладиган арцсда таларалар конкретлик ва аниқлик, оперативлик (тезкорлик), умумлашзириш, ихча^ликдир.
1. ХАБАР ЖАНРИНИНГ ТИЛИ. Хабар ахборотнинр ,энг кўп тарқалгаи шакли сифатида газетхон учун муҳим ахборот (янгилик) мшгбаидир, Унда бир ёки бир неча фактлар ҳақида' қисқа) пхчаМ сатрларда ҳикоя қилинади. Шунинг учун ҳам факт ахборотнинг асбсй' хисобланади. Фақтнинг тўғрилиги, аниқлиги асосий шартдир. Хабарнинг барча хусусиятлари' унинг, тили билан чамбарчас боглиқ. Хабар "телеграф услуби" деб ҳам юритилади"¹”. Хабарнинг тил хусусияглари учун аниқлик, ихчамлик, нейтраллик хосдир. Хабар рукни доимийлиги ("Дунё хабарлари", «Хабарлар оқимидан», "Сўнгги соатда", "Спорт" каби), мавсумийлиги ("Терим ку:шгглиги", "Ерга уруг тушди",