Abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti

Masala № 1.
To’rt burchak shakli 100 m x 1500 m li maydonda na'matak o’sadi. Marshurut yo’lakining xar 20 bo’lagida 2 m kenglikdagi yo’lakda, 50 qadam bilan nusxalar soni aniqlandi. qadamning o’rtacha uzunligi 65 sm. Namunaviy nusxaning o’rtacha massasi 0,5 kg. O’rtacha xosildorlik va xar yili yig’ish mumkin bo’lgan xajmini toping. Qurish koef. = 0,5

№ maydon	Namunaviy nusxalar soni	xisob
1	12
2	7
3	10
4	6
5	9
6	9
7	5
8	0
9	15
10	11
11	7
12	10
13	12
14	14
15	8
16	10
17	8
18	3
19	12
20	11

Masala № 2.
500 m x 150 m li maydonda katta andiz o’sadi. Namunaviy nusxalar soni 20 ta xisob maydonchalarida 2 m x 2 m. aniqlandi. Namunaviy nusxaning o’rtacha massasi 54 g. O’rtacha xosildorlik va xar yili yig’ish mumkin bo’lgan xajmini toping. Qurish koef. = 0,5.

№ maydon	Namunaviy nusxalar soni	xisob
1	5
2	7
3	10
4	6
5	3
6	0
7	7
8	4
9	5
10	9
11	9
12	7
13	3
14	8
15	5
16	5
17	6
18	8
19	10
20	2

Masala № 3.
To’rt burchak shakli 400 m x 1500 m li maydonda yapon saforasi o’sadi. Marshurut yo’lakining xar 20 bo’lagida 2 m kenglikdagi yo’lakda, 40 qadam bilan nusxalar soni aniqlandi. qadamning o’rtacha uzunligi 65 sm. Namunaviy nusxaning o’rtacha massasi 0,65 kg. O’rtacha xosildorlik va xar yili yig’ish mumkin bo’lgan xajmini toping. Qurish koef. = 0,15-0,18

№ maydon	Namunaviy nusxalar soni	xisob
1	10
2	7
3	8
4	6
5	3
6	4
7	7
8	4
9	5
10	8
11	9
12	7
13	3
14	8
15	4
16	5
17	6
18	8
19	10
20	7

Mustahkamlash uchun savollar:

1. 
   O’simliklar xosildorligini namunaviy nusxalar usuli orqali aniqlash.
   
2. 
   O’simliklar tiklanish davri va uning axamiyati.
   
3. 
   Hozirgi vaqta qancha tur o'simlik qayta tiklanish muddati tajriba ma'lumotlari asosida aniqlangan?
   

15-mavzu. Tajribalar natijalarini o`zgaruvchanlik koeffitsienti orqali o`rganish


Mustaqil tayyorlanish uchun savollar

O`zgaruvchanlik tushunchasi haqida ma’lumot bering.

O`zgaruvchanlikni baxolashning boshqa ko`rsatkichlari haqida ma’lumot bering.
O`zgaruvchanlik koefetsenti nima
Geometrik o`rtacha qiymat nima.
Mustaqil bajarish uchun vazifa
Vazifa: Tajribalar natijalarini o`zgaruvchanlik koeffitsienti orqali o`rganish

Foizda ifodalanadigan bu miqdor variatsiya (o`zgaruvchanlik) koeffitsienti deb ataladi.

MISOL. O`rta Osiyo ipakchilik ilmiy tekshirish institutidan olingan ma'lumotga asosan 100 ta pilla bo`yining o`rtacha uzunligi x*3,43 sm, uning standarti *0,1073sm, ularning o`rtacha eni u*1,65 sm, uning standarti *0,1024sm. Ularning variatsiya koeffitsentlari
* x100* x100% 3,1%,


* x100* x100% 6,2%
bo`ladi.
Variatsiya koeffitsienti hadlari turli o`lcham birligiga ega bo`lgan to`plamlarning o`zgaruvchanligini taqqoslashga ham imkoniyat beradi, chunki u taqqoslanadigan miqdorlarning o`lcham birligiga bog`liq bo`lmagan nisbiy sondir.
Masalan, ma'lumotlarga ko`ra sog`in sigirlarning o`rtacha og`irligi x*400 kg, uning standarti *48 kg ga teng, sigirlarning sutidagi yog`ning o`rtacha protsenti x₂*4%, uning standarti *0,2%. Biz
* x100* x100*12% va * x100* x100*5%
ni topib, sigirlarning og`irligi va ularning sutidagi yog`ning o`zgaruvchanliklarini taqqoslash imkoniyatiga ega bo`lamiz: yog` o`zgaruvchanligi og`irlik o`zgaruvchanligidan kam.
Biologik va qishloq xo`jalik tadqiqotlarida ko’pincha u yoki bu belgilarning vaqtga kura o`sishlari o`rganiladi; masalan, poya balandligining, barg yuzining, o`simlik hayotining turli davrlaridagi o`zgarishlari. (pilla bo`yi va eni uzunligi korelyatsiyasi). Ba'zan, o`rganilayotgan belgining kuzatilayotgan ayrim teng davrlaridagi o`rtacha o`sish sur'atini aniqlash zarur bo`lib qoladi. Bunday hollarda arifmetik o`rtacha qiymatdan foydalanish noqulay bo`ladi, shuning uchun uning o`rniga quyidagi formula bo`yicha gemetrik o`rtacha qiymat hisoblanadi:
geom= =
Bu erda -ayrim davrlardagi o`sishlar, -barcha ayrim o`sishlarning ko`paytmasi, n-davrlar soni. n 2, bo`lganda, logarifmlardan foydalanish qulaydir. U vaqtda formula quyidagi ko`rinishga keladi:
ya'ni geometrik o`rtacha qiymatning logarifmi X ning ayrim qiymatlari logarifmlarining arifmetiko`rtacha qiymatiga potentsirlash bilan aniqlanadi. O`rganilayotgan belgining o`sishi uning boshlang`ich qiymatiga biror miqdorni qo`shish bilan emas, balki darajasiga proportsional holda ko`paytirish bilan aniqlanishi geometrik o`rtacha qiymatni qo`llash uchun asosiy mezon bo`ladi. Misol. Jo`xori poyasining o`n kunlikdagi o`sish sur'atini o`rganish maqsadida Voronej-76 navining 50 o`simligi o`lchangan. Davrlar bo`yicha o`rtacha balandlik qo`yidagicha bo`lgan ( sm hisobida):
10, 29, 55, 110, 124, 129. Har o`n kunlikdagi o`sish sur'atini ikkita ketma-ket kuzatilgan balandliklarning nisbati deb olish mumkin. Ular mos ravishda 2,90; 1,90; 2,00; 1,13; 1,04; ga teng. Bu miqdorlarning arifmetik o`rtacha qiymati 1,79 ga teng; shu son o`rtacha o`sishni ifodalaydi, ya'ni o`n kunlikda poyaning balandligi o`rtacha 1,79 marta kattalashadi degan xulosa kelib chiqadi. Buni tekshirish uchun birinchi kuzatishdan keyin nechta kuzatish o`tkazilgan bo`lsa, 10 ni shuncha marta ketma-ket 1,79 ga ko`paytiramiz. Agar arifmetik o`rtacha qiymat o`rtacha o`sishni to`g`ri aks ettirsa, ko`paytma so`ngi qiymatga, ya'ni 129 sm ga teng bo`lishi kerak. Xisoblashlar ko`rsatadiki: 10x1,79x1,79x1,79x1,79x1,79-183 sm.
So`ngi kuzatishning hisoblab chiqilgan qiymati va haqiqiy qiymatining to`g`ri kelmasligi arifmetik o`rtacha qiymat o`rtacha o`sishni xarakterlash uchun etarli emasligini ko`rsatadi. Endi o`sishlarning geometrik o`rtacha qiymatini formula bo`yicha hisoblaymiz.
l
Tekshirish: 10x1,67x1,67x1,67x1,67x1,67-130sm.
Hisoblab chiqilgan (130sm) va xaqiqiy (1,29sm) natijlar orasidagi biroz tafovut oraliq hisoblashlarni 0,01 gacha yaxlitlash natijasidir. Tasviriy xarakterdagi maxsus o`rtacha ko`rsatkichlar- mediana va moda statistik tajribada kamroq qo`llaniladi. Bu o`rtacha qiymat variatsion qatorda ma'lum o`rin tutgan kuzatishlarning biri bilan ifodalanadi va taqsimotning formasiga bog`liq bo`lmaydi.


16-mavzu. O’simliklar xosildorligini proektiv qoplanish usuli orqali aniqlash.
Mustaqil tayyorlanish uchun savollar

1. 
   O’simliklar xosildorligini proektiv qoplanish usuli orqali aniqlash.
   
2. 
   Xar yili tayyorlash mumkin bo’lgan mahsulot xajmini aniqlash.
   

Mustaqil bajarish uchun vazifa
Vazifa: Eskpeditsiya natijalari asosida o’simliklar xosildorligini proektiv qoplanish usuli orqali aniqlash.
XOSILDORLIKNI PROEKTIV QOPLANISH USULI BO’YICHA
ANIQLASH

Hosildorlikni bu usul bo’yicha aniqlaganda ikkita ko’rsatgich: o’simlik o’sadigan maydondagi o’rtacha proektiv qoplanganlik va 3% proektiv qoplangan maydondan olinadigan xom ashyo massasi, ya'ni 1% proektiv xom ashyoning "bahosi" ni aniqlanadi, (proektiv qoplanganlik bu tuproq (maydon) yuzasidagi o’rganilayotgan o’simlik proektsiyasidir (soyasi). Bu ko’rsatilgan turli usullar bilan: ko’zda chamalab, Ramenskiy to’ri, kvadrat to’r va x.k.lar bilan aniqlanadi. Proektiv qoplanganlik bo’yicha hosildorlik aniqlanganda eng murakkab, lekin eng aniq bo’lgan ohirgi usul qo’llaniladi.

1% qoplanganlik "bahosi"ni aniqlash uchun har 1 dm² maydonchadan xom ashyo olib tortiladi va 1% qoplanganlik "bahosi": (M₁± m₁) hisoblab topiladi. Bu kattalik turli o’simlik guruhlari va ekologik sharoitlarda turlicha bo’lishi yodda bo’lishi kerak. Shuning uchun 1% qoplanganlik "bahosi"ni xar bir o’rganilayotgan maydonda aniqlash zarur.
Hosildorlikni namunaviy nushalar usulida hisoblangan formula bo’yicha o’rtacha proekt qoplanganlik "baho"si hisoblab topiladi.
Bu usul bilan past bo’yli yoki sudralib o’suvchi o’simliklar, masalan, brusnika, tolokyanka, tog’jambul kabilar hosildorligini aniqlashda ishlash qulay hisoblanadi.
Proektiv qoplanganlikni baholash faqat shu usul bilan hosildorligini aniqlashdagina emas, balki o’simlik o’sadigan joyni ta'riflash uchun ham zarurdir. Bu holda proektiv qoplanganlikni aniqrok bo’lmasa ham bari bir engilroq usullar bilan, masalan Ramenskiy to’ri yoki ko’z bilan chamalab aniqlanadi.
Eng oddiy, lekin eng noaniq usul - proektiv qoplanganlikni ko’z bilan chamalab aniqlashdir. Uni har bir hisoblash maydonchasi o’simliklar bir-biriga zich o’sganda maydonning qancha qismidan yuqoridan band qilishni chamalab qaraganda baholanadi. Bu usulda tadqiqotchilargina etarli mahoratga erishgach foydalanishlari mumkin. Ko’z bilan chamalash mashqini to’r va Ramenskiy to’ri yordamida olib boriladi. Tadqiqotchi proektiv qoplanganlik va xosildorlik o’rtasidagi bog’lik to’hrisida katta amaliy ma'lumotlarga ega bo’lganda, kelgusi ishlarni engillashtirish uchun regression taxlil usullarini qo’llab, hisoblash jadvallarini tuzib olish mumkin.
Misol: Ekspluatatsion zahirani hisoblash uchun o’simlik o’sadigan 2ga maydonda 1% qoplanganlik "baho"si aniqlanadi, buning uchun har bir maydondan 1dm joydan xom ashyo yig’iladi va tortiladi. Massa og’irligi 25, 22, 21, 27, 29, 18. 15, 24, 20, 9, 24, 12, 18. 14, 16
O’rtacha arifmetikani quyidagi formula bo’yicha hisoblaymiz:
Σ M_n 294
M = ------- ; M₁ = ------ = 19,6
p 15
o’rtacha arifmetik xatolikni aniqlash uchun, dispersiyani (C)
(ΣM_n)²
S = Σ M_n ²- ----------
p
va kvadratik xatolikni (σ)
s
σ = √ -----;
p-1

(294)² 86436

S = 6222- ------ = 6222- -------- = 6222 – 5762 = 460
15 15

460
σ = √ ------ = √ 32,8 = 5,2

14
Xatolikni (m) quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
σ 5,2
m = -------; m₁ = ----- = 1,4 M₁ ± m₁= 19,6±1,4
√ p √ 15

Ushbu maydonda o’rtacha proektiv qoplanganlikni aniqlaymiz, bunda 15, 10, 12, 19, 16, 10,15, 10 12, 16, 12, 21, 16, 12, 15 ga teng bo’ladi. O’rtacha arifmetikni quyidagi formula bo’yicha aniqlaymiz.

Σ Mp 211

M = ------- ; M₂ = ------ = 14;
p 15
(ΣMn²) (211)²
S = ΣM p²- ---------; S = 3121- ------- = 108;
p 15
s 108
σ = √------; σ = √------- = 2,8
p-1 14

σ 2,8
m = -------; m₂ = ----- = 0,72 M₂± m₂ = 14±0,72;

√ p √ 15


Xosildorlikni hisoblaymiz (M₃):

M₃= M ₁x M ₂ = 19,6 x 14=274,4

m ₃= √ (M₂ x m₁)² + (M₁ x m₂)² = √ (14x1,4)²+(19,6x0,72)² = √ 583,36 = 24,15;
Shunday qilib, 2ga maydonda xosildorlik 274,4 ± 24,15 ni tashkil etadi. Xosildorlikni (eng pastki chegarasi) o’simlik o’sadigan maydon yuzasiga ko’paytirib, ekspluatatsion zahirani hisoblab chiqamiz:
(274,4-2 x 24,15) x 20000 = 4522400 g = 4522kg xo’l xom ashyo
Xo’l xom ashyodan quruq xom ashyo chiqimi 50% ni tashkil etadi. Shunday qilib o’simlik o’sadigan maydonda xom ashyoning ekspluatatsion zapasi 2261kg ga teng.
Bu erda: M₁- o’simlik o’sadigan maydondagi o’rtacha arifmetik proektiv qoplanganlik;
M₂ - xom ashyo massasining o’rtacha arifmetiligi;
m₁- o’simlik o’sadigan maydondagi o’rtacha arifmetik proektiv qoplanganlik
xatoligi;
m₂ - xom ashyo massasining o’rtacha arifmetik xatoligi
Masala № 1.
1500 m x 120 m li maydonda tuksiz gulli gulxayri o’sadi. Xosidorligi (ildizi) 465 ± 26 g/m²; proektiv qoplpnganligi 77 % tashkil qildi. Xosidorlik qaysi usulda aniqlanganligi va maqsulotni xar yillik tayyorlov xajmini toping. qurish koef. = 0,4 %.


Masala № 2.
1800 m x 600 m li maydonda mayda gulli toqrayxon o’sadi. Xosidorligi (er ustki qismi) 340 ± 17 g/m²; proektiv qoplpnganligi 56 % tashkil qildi. Xosidorlik qaysi usulda aniqlanganligi va maqsulotni xar yillik tayyorlov xajmini toping. qurish koef. = 0,2 %.


Masala № 3.
1400 m x 700 m li maydonda anjabor o’simligi o’sadi. Xosidorligi (er ustki qismi) 540 ± 20 g/m²; proektiv qoplpnganligi 60 % tashkil qildi. Xosidorlik qaysi usulda aniqlanganligi va maqsulotni xar yillik tayyorlov xajmini toping. qurish koef. = 0,2 %.