Abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti

Topshiriqlar
1. Agar dominatlik koeefitsienti 1 dan katta yoki kichik bo’lsa, irsiylanish tipini aniqlang?
2. Irsiylanish va dominantlik koeffitsientining bir -biridan farqi nimada?
3./uzaning K-5173 va K-6171 kolleksion namunalari o’rtasida duragaylari biologik pitomnikning birinchi va ikkinchi bug‘inlarida o’rganildi. Olingan natijalar (vegetatsiya davri) quyidagi jadvalda keltirilmoqda. Ushbu ma’lumotlardan foydalanib vegetatsiya (gullash va ko’sakdagi paxtaning ochilish davri) davrini irsiylanishini hisoblang.
40-jadval

T-r	Gullash davri,kun hisobida					Ko’sakdagi paxtaning ochilish davri,kun hisobida
	K-5173 da	K-6171da	1da	F2da		K-5173 da	K-6171 da	1 da	F2 da
1	70	75	7	0	4	30	138	25	27	39
2	66	70	0	4	4	23	135	136	35	37
3	69	69	7	5	2	135	131	27	38	35
4	65	67	5	6	6	121	137	30	37	30
5	70	75	2	1	6	130	135	31	33	40
6	71	76	2	6	8	130	136	33	44	35
7	71	70	2	1	2	135	142	29	35	25
8	70	70	3	4	2	130	124	27	38	33
9	74	80	7	0	0	135	137	132	40	34
0	71	67	1	76	76	140	131	130	135	135
11	72	74	70	69	74	131	137	136	144	127
12	70	70	69	76	71	122	141	135	146	138
13	77	73	70	74	70	136	141	137	135	130
14	78	74	70	74	72	123	131	135	130	140
15	72	74	74	70	76	123	131	125	126	136
16	70	67	69	72	66	127	121	127	147	138
17	71	68	72	66	74	121	141	137	129	133
18	70	68	66	77	68	139	120	133	130	125
19	72	77	66	69	70	123	136	139	130	134
20	70	65	69	70	74	133	134	131	129	130
21	71	72	73	70	68	131	127	129	136	130
22	70	72	69	70	68	122	123	138	136	133

9- mashg‘ulot
Statistik kriteriyalar

Mashg‘ulot maqsadi. Statistik kriteriyalar va ularni qo’llash tartibi bilan tanishtirish.

Identiv-o’quv maqsadlari:

1. 
   Ko’rsatkichlarni statistik kriteriyalar yordamida taqqoslay oladi
   
2. 
   Styudent va Fisher kriteriyalarini mahiyatini tushintiriada va ularni qo’llash tartibini tushintirib beradi.
   

Kerakli materiallar. Kalkulyator, uslubiy ko’rsatma va boshlang‘ich materiallar.
Ishlash tartibi. O’rtacha xatolikni xisoblash formulasi
S  . Yo’l qo’yilgan xatoliklar darajsini hisoblashda esa qo’yidagi formuladan foydalaniladi:
O’zgaruvchanlik barcha tirik organizmlarga xos bo’lib, uning ko’rsatkichi tashqi muhit hamda irsiy ko’rsatkichlarga bog‘liqdir. O’zgaruvchanlik koeffitsientini hisoblashda CV 100 formula qo’llaniladi. Bu erda CV –o’zgaruvchanlik koeffitsienti ,% : - standart farq; -belgining o’rtacha ko’rsatkichi; 100 esa foizga aylantirish koeffitsienti. Odatda o’zgaruvchanlik koeffitsient 11% gacha bo’lsa kam 12-25 % gacha o’rtacha, 25%dan yukori bo’lsa esa kuchli o’zgaruvchan belgilardan deb hisoblanadi.
Misol. Kuzatuvlar natijasida kuyidagi natijalar olindi. X₁ (86,10,7) sm va X₂ (17,40,2) SV₁ 0,7: 86,1x1000,81% SV₂ 0,2:17,4x1001,15%
Hisoblash natijasidan ma’lum buldiki, birinchi belgi ikkinchisiga nisbatan kam o’zgaruvchan ekan. O’zgaruvchanlik koeffitsienti xatoligini xisoblash uchun SC SCV formulalardan foydalaniladi.
O’zgaruvchanlik koeffitsienti uchun ishonch intervalini xisoblashda Rn formulalardan foydalaniladi. Bu erda K  : teng. Misol qon tarkibidagi kalsiy miqdori 10,6 % ga yoki SV 0,106 ni tashkil etdi. Ehtimollik mohiyati 95 % ga teng bo’lganida ishonch intervalini hisoblaymiz :
K ;

R_p ;

R_t

Olingan ma’lumotlardan ma’lum buldiki o’zgaruvchanlik koeffitsientning eng pastki no’qtasi 9,3% va eng yuqori no’qtasi esa 12,3 % oraligida joylashgan. Tajribada olingan natija 10,6 % ni tashkil etdi. Demak, olingan natija to’g‘ri ekan.

Nisbiy kursatkichlar uchun ishonch intervalini hisoblash. Tajriba davomida ma’lumotlar nisbiy ko’rsatkichlar shaklida ham bo’ladi. Bunday holatlarda ishonch intervalini hisoblashda quyidagi formuladan

R foydalaniladi: bu erda n-kuzatuvlar soni; m-ma’lum bir guruhning absalyut ko’rsatkichi.

Misol. +ishlokda yashayotgan odamlar sonini N ta deb olaylik. Ularning 150 tasida kuzatuvlar olib borilib 20 tasi kasal ekanligi aniqlandi. Kasallikning chegarasini aniqlash kerak. Buning uchun namuna nisbatini (r ni) aniqlaymiz. Rm:n 20:1500,13 yoki 13%. Agar t ning ko’rsatkichi 1,95 yoki 2 ga teng. Olingan ma’lumotlarni yuqoridagi formula yordamida hisoblaymiz:
Intervalning eng past no’qtasi R_pr-tSm formula yordamida topiladi, ya’ni R_n0,143-0,056 0,087 yoki 8,7 % ga teng ekan. Endi intervalning yukori no’qtasini hisoblaymiz. R_tRtSm ya’ni 0,1430,0560,199 yoki 19,9%.
Demak, tadqiqotlar olib borilgan qishloqda kasallangan odamlar mikdori 8,1 dan 19,9% ni tashkil etadi.
t-Styudent kriteriyasi(mezoni)
Styudent kriteriyasi ingliz olimi V. Gosset tomonidan 1903 yilda kabul kilingan. Ushbu kriteriya kuzatuvlar soni n>20-30 tani tashkil etgan holatda qo’llaniladi. t- kriteriyasi quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:
t bu erda belgining o’rtacha ko’rsatkichi; esa bosh parametrning o’rtacha ko’rsatkichi. Formuladan ma’lumki, Styudent kriterisi standart farq bilan teskari o’rtacha ko’rskatkich bilan esa to’g‘ri bog‘langan. Styudent kriteriyasi to’g‘risida ma’lumotlar «Biometriya» fanida qo’llaniladigan adabiyotlarda jadval shaklida beriladi. Uning miqdori erkinlik darajasiga bog‘liq.
Umuman olganda, Styudent kriteriyasini kuzatuvlar soni 30 dan kam bo’lganida qo’llanishi maqsadga muvofiqdir. Agar kuzatuvlar soni 30 katta bo’lganida t normal taqsimlanishga yaqinlashadi. Styudent kriteriyasining muhim tomonlaridan biri, o’rtacha ko’rsatkichlar yordamida bosh yig‘indi() ning ishonch intervalini aniqlashda va bosh yigindiga nisbatan gipotezani tekshirib ko’rish uchun qo’llaniladi. SHu bilan bir qatorda t- kriteriyasi yordami general yoki bosh yigindining  yoki  ko’rsakichlarini aniqlamasdan ushbu ko’rsatkichlarning mohiyati to’g‘risida xulosa chiqarishga yordam beradi. Bosh yig‘indining bunday ko’rsatkichlarini baxolashda va Sx ko’rsatkichlari etarli bo’ladi.
Fisher kriteriyasi. Fisher kriteriyasini R.A. Fisher tomonidan kabul kilinganligi uchun uning nomi bilan ataladi. Fisher kriteriyasi yordamida ma’lumotlarning o’rtacha qiymatini yoki dispersion tahlil natijalarini baholashda qo’llaniladi. Agar F Fisher kriteriyasini amaliy qiymati nazariy qiymatidan katta bo’lsa. Fa>Fn taqqoslanadigan o’rtacha qiymatlar o’rtasidagi xaqiqiy hisoblanadi. Fisher kriteriyasining nazariy ko’rsatkichlari biometriyaga faniga oid bo’lgan maxsus ilmiy adabiyotlarda keltiriladi (qo’llanmada ham keltirilgan).


Toshiriqlar
1. O’simlik bargidagi xlorofil miqdori 3 ta usul yordamida aniqlandi va quyidagi ma’lumotlar qayd etildi:
X₁ q 61,4 σ₁ q 5,22
X₂ q337 σ₂ q31,2
X₃ q13,71 σ₃ q1,2
Ushbu ma’lumotlarning o’zgaruvchanligini hisoblang va xulasa chiqaring?
2.lingan natijalardan ma’lum bo’ldiki, o’zgaruvchanlik koeffitsienti 13% ni, o’rtacha arifmetik ko’rsatkich esa 200 g ni tashkil etdi. O’rtacha kvadratik farqni hisoblang?
3.uzgi bug‘doy navlarini o’rganish natijalaridan ma’lum bo’ldiki, hosildorlik bo’yicha o’zgaruvchanlik koeffitsienti 5 % teng bo’ldi. Bunday holatda o’rtacha hosildorlik 25 sentnerni tashkil etganda o’rtacha arifmetik farqlanish 0,5 s ga teng bo’lishi mumkinmi.
4.simlik bo’yining oylik o’sishi 500 sm ga o’zgaruvchanlik koeffitsienti esa 10 % ga ten bo’lsa standart farqni aniqlang?
5.ut tarkibidagi yog‘ miqdori 3,4; 3,6; 3,2; 3,1; 2,9; 3,7; 3,2; 3,6; 4,0;3,4;4,1;3,8;3,4;4,0;3,3;3,7;3,5;3.6;3,4;3.8. O’rtacha arifmetik ko’rsatkich va standart farqni hisoblang. Ehtimollik mohiyati 0,99 va 0,95 bo’lganida ushbu ma’lumotlar uchun ishonch intervalini aniqlang?
6. 400 ta bug‘doy duragaylarida birinchi gul 70,5 kunda paydo bo’ldi. O’rtacha kvadratik farq 6,9 ga teng. O’rtacha xatolikni va ishonch intervalini aniqlang? Ehtimollik mohiyati 0,01 va 0,05 ga teng deb olinsin.
7. Hisoblash natijalaridan ma’lum bo’ldiki o’rtacha arifmetik ko’rsatkich 7,86 sm,standart farqlanish 1,32 sm. Kuzatuvlar soni 502 taga teng bo’lganida standart xatolik 0,06 sm ni tashkil etdi. Bosh parametr uchun ishonch intervalini aniqlang? Ehtimollik mohiyati 0,01 va 0,05 ga teng.
8.150 ta odamlarning bo’yi hisoblandi. O’rtacha ko’rsatkich 167 sm ni standart farq esa 6 sm ga teng bo’ldi. Ehtimollik mohiyati 0,99 bo’lganida bosh parametrning o’rtacha arifmetik ko’rsatkichini aniqlang?