Joylarni chamalab topish usullari

Joylarni chamalab topish usullari

Biror joyni chamalab topish uchun kartani gorizontal holatda saqlab, uning ustiga kompasni qo‘yish lozim. Keyin karta kompasning ko‘rsatkichi meridianga to‘g‘ri kelguncha aylantiriladi. Magnit ko‘rsatkichi geografik qutbni to‘la ko‘rsatmaganligi tufayli shunday qilinadi. Umuman, ikki meridian, ya’ni geografik (haqiqiy) va magnit meridianlari mavjud (4-rasm). Haqiqiy va magnit meridianlarning oralig‘i magnit og‘ish burchagi deb ataladi. 4-rasm. Tomonlarni qor erishiga qarab chamalash usullari Bu og‘ishning farqi 10–20° va undan ham ko‘proq bo‘lishi, shuningdek, turli belgilarga ega bo‘lishi mumkin. Turgan joyni aniq belgilash uchun kartada belgilangan og‘ish burchaklarini bilish zarur. Bundan tashqari turgan joyni Qutb yulduzi orqali ham aniqlash mumkin. Agar magnit og‘ish burchagi sharqiy tomonda bo‘lsa, unda kartada plus (masalan, +7°) bilan belgilanadi. Demak, haqiqiy Shimol yo‘nalishning shimoliy chap tomonida ekanligi ma’lum bo‘ladi. Shunda kompas ko‘rsatkichini 7° ga to‘g‘rilash zarur va shimol-janub kesishmasi haqiqiy geografik meridiandan o‘tadi. Agar og‘ish burchagi g‘arb tomonda bo‘lsa, unda haqiqiy meridian chizig‘ini topish uchun karta magnit og‘ish burchagiga 103 qarab o‘ng tomonga buriladi. Shu tariqa shimolni aniq belgilab olishga erishiladi. Kompas orqali kartaning shimoli aniqlangach, turist o‘zi turgan joyni belgilab, yo‘nalish tomonini va aniq joyni belgilaydi. Shartli belgilar orqali u marshrutni o‘rganadi va yo‘lga tushadi. Turist kompassiz karta orqali chamalashda joylarning chizig‘i yoki belgilar orqali amalga oshiradi. Joylarni chiziq orqali chamalashda yo‘l, daryo yoki boshqa obyektlar belgilab olinadi. Bunday paytlarda qo‘ldagi kartaga tez-tez qarash va belgilarni solishtirib borish kerak (6-rasm). Piyoda yurish so‘qmoqlari 104 105 5-rasm. Kartadagi shartli belgilar Joylarni ayrim hollarda yulduz, quyosh hamda ayrim predmetlarga qarab ham chamalab topish mumkin. Soatga va quyoshga qarab yurish yo‘nalishi va tomonlarni aniq belgilash mumkin. Buning uchun soatning ko‘rsatuvchi strelkasini quyoshga qaratilib, 1 raqami bilan quyosh tomondagi son o‘rtasidagi farq aniqlanadi. Bunday hollarda soat mahalliy vaqtlarga to‘g‘rilanishi zarur. Bu usul bilan yozgi sharoitlarda tomonlarni belgilash uncha qiyin bo‘lmaydi va unda ko‘pi bilan 20–25° ga xato qilish mumkin. Qutb yulduzi bo‘yicha chamalash usuli quyidagicha: kechalari havo ochiq bo‘lganda samodagi yulduzlarni belgilash juda oson. Katta ayiq yulduzi oldidagi qator ikki yulduz ustidan to‘g‘ri chiziqni xayol Kichik ayiq yulduzining oldidan o‘tgan cho‘michsimon yulduzlarning eng chekkasidagi (dumli) 106 yulduzini bildiradi va uning geografik meridiandan og‘ish burchagi 2° dan oshmaydi. Qutb yulduzi topilganda tomonlarni aniq belgilash mumkin bo‘ladi. Turistlarning oy harakatini bilishi ham tomonlarni belgilashga yordam beradi. Joylardagi predmetlar orqali chamalash usuli ham turistlar uchun qo‘l keladi. Tabiatda uchraydigan turli predmetlar tomonlarni belgilashda foydalidir. Atrofni chamalab belgilab olgach, uzoq va yaqinda ko‘ringan predmet yoki masofalarni aniqlash zarur bo‘lib qoladi. Buning uchun quyidagicha ish tutish kerak: har bir kishi o‘zining qadami va uning kengligini chamalay bilishi lozim. Odatda, bir juft qadamni 1,5 m bilan belgilashadi. Shunga asoslanib, ma’lum oraliqni qadamlar bilan o‘lchash va masofani belgilash mumkin. Agar masofa uzoq bo‘lsa, har yuz qadamda ma’lum sonlarni yozib borish kerak, yozish imkoni bo‘lmaganda barmoqlarni bukish bilan hisob qilib boriladi