|
Ózbekistan Respublikasınıń toǵay fondı
Toǵayzarlar jer sharı betinde keń tarqalǵan geografiyalıq kórinislerden biri esaplanadı. Jáhán arenasında qurǵaqlıq jerdiń 29 % ke jaqını yamasa 3700 million gektardan artıǵıraǵı toǵayzarlar menen bánt, sonnan shama menen úshten bir bólegi xojalıqta ózlestirilgen, qalǵanları bolsa ónim bermeytuǵın yamasa beriw qıyın bolǵan jerlerde jaylasqan, yaǵnıy ózlestirilmegen. Toǵayzarlardıń 80% ke jaqını Latın Amerikası, Rossiya, Afrika hám Arqa Amerikalar úlesine tuwrı keledi, qalǵan bólegi bolsa Aziya, Evropa, Avstraliya hám Okeaniya úlesin quraydı.
Ózbekistan aymaǵınıń toǵay ósimlikleri ushın shárayatı hár-qıylı, uqsas emes. Aymaqtıń 50% ten artıǵıraq maydanın arqa hám arqa batısta «Qızıl qum» iyelegen, shıǵıs hám qubla – shıǵıs bólimlerinde bolsa júdá bólinip ketken taw dizbekleri jatadı.
Respublikanıń aymaǵı toǵayzarlaw hám toǵay Melioraciyalıq jumısların júritiw, tereklerdiń tipleri hám túrlerin belgilewge tásir etiwshi faktorlar kompleksi boyınsha tómendegi zonalarǵa bólingen: tawlıq; qumlı shól, suwǵarılmaytuǵın hám suwǵarılatuǵın.
Tawlı zonanıń ulıwma maydanı 1130 mıń gektar átirapında, toǵay menen bánt bolǵanı bolsa shama menen 160 mıń gektar (15 %).
Qumlı shól zonasınıń 25200 mıń gektar, sonnan toǵay ósimlikleri menen qaplanǵanları 1010 mıń gektar yamasa 25,5 %.
Suwǵarılmaytuǵın zonada diyxanshılıqtı shólkemlestiriw, gidrometriyalıq rejim – jıllılıq menen jawıngershiliktiń optimal qatnasları menen baylanıslı. Gidrometriyalıq rejimniń ulıwmalastırılıǵan kórsetkishleri sıpatında «aridlik faktorı», anıǵıraǵı jıllıq jawıngershilik jıyındısınıń ortasha jıllıq temperaturaǵa bolǵan qatnasınan paydalanıladı, yaǵnıy:
.
bunda: -aridlik faktorı;
-jıllıq jawıngershilik jıyındısı, mm; - jıllıq ortasha temperatura.
Respublikada jıllıq jawıngershilik jıyındısı ortasha jıllıq temperaturaǵa salıstırmalı 15 márteden joqarı bolsa, yaǵnıy . Demek suwǵarılmaytuǵın jerlerde diyxanshılıq qılıw ushın aridlik faktorı 15 márteden joqarı bolıwı kerek. Bul jerlerde hawanıń eń pás temperaturası ortasha yanvar` ayında - , eń joqarısı bolsa iyulda + . Jawıngershilik bir tegiste ótpeydi. Ortasha jıllıq jawıngershiliktiń muǵdarı 80 mm den 400 mm hám onnan joqarı. Jawıngershiliknıń 90 % qıs hám báhár máwsimlerine tuwrı keledi, jazda jawıngershilik ulıwma bolmaydı. Hawanıń ortasha jıllıq salıstırmalı ıǵallıǵı 50-60 % hawası qurǵaq bolǵanda ol 20 – 30 % ke páseyedi. Qorǵalatuǵın toǵay terekleri otırǵızılıwı jerler batpaqlanıw hám shorlanıwdan saqlaydı, puwlanıwdı páseytiredi, atızlardıń kúshli samal hám eginlerdi ıssıden qorǵaydı, mikroıqlımdı jaqsılaydı.
Respublika jer balansinıń 2006 jıl 1 yanvar` maǵlıwmatına muwapıq Mámleket toǵay fondınıń 8597,4 mıń gektardı yamasa ulıwma maydannıń 19,3 % ti quraydı. Bul maydannıń 2371,8 mıń gektar toǵay terekleri menen bánt (sonnan 4,4 mıń gektarı qorǵalatuǵın toǵay terekleri otırǵızıwdı hám 4,9 mıń gektarın bolsa terekzarlar quraydı), 2648 mıń gektarın awıl xojalıq jer túrleri quraydı, qalǵan 3577,6 mıń gektarın hár – qıylı jer túrleri iyelegen. Bulardan tısqarı mámleket toǵay fondına kirmegen toǵay hám toǵay terekleriniń maydanı 331,3 mıń gektar, sonnan qorǵalatuǵın toǵay terekleri otırǵızılıwı 32,1 mıń gektardı, terekzarlar bolsa –9,8 mıń gektardı quraydı. Solay etip Respublika boyınsha tek toǵayzar hám toǵay terekleri otırǵızılıwı menen bánt bolǵan ulıwma maydan 2703,3 mıń gektar, qorǵalatuǵın toǵay terekleri otırǵızılıwı 36,5 mıń gektar, terekzarlar bolsa 14,7 mıń gektar.
1-keste.
Ózbekistan Respublikası aymaǵında jaylasqan toǵaylar hám toǵay terekleri otırǵızıwdıń maydanlarındaǵı ózgerisler, mıń ga.
Jıllar
|
Bárshe tayıpadaǵı jer iyelikleri hám jerden paydalanıwshılardaǵı toǵaylar
|
Mámleket toǵay fondı
| Mámleket toǵay
fondına kirmeytuǵın toǵaylar
|
Jami
|
suwǵarılatuǵın
|
Jámi
|
Suwǵarılatuǵın
|
jámi
|
Suwǵarılatuǵın
|
1985
|
1415,4
|
28,8
|
723,7
|
9,8
|
691,7
|
19,0
|
1990
|
1409,0
|
30,5
|
709,9
|
9,5
|
699,1
|
21,0
|
1995
|
1254,7
|
39,2
|
810,8
|
11,6
|
443,9
|
27,6
|
2000
|
1373,1
|
46,0
|
1006,4
|
13,8
|
366,7
|
32,2
|
2003
|
2703,3
|
47,7
|
2371,3
|
15,6
|
331,5
|
32,1
|
Kestede berilgen sanlarǵa muwapıq Respublika boyınsha toǵaylardıń maydanı 2003-jılda 1985-jılǵa salıstırmalı 1,9 mártege, suwǵarılatuǵın toǵaylar 1,7 mártege asqanlıǵın kórsetedi. Mámleket toǵay fondı bolsa ulıwması 3,3 hám suwǵarılatuǵın 1,6 mártege kóbeygen.
Do'stlaringiz bilan baham: |
