A. Ǵofirov, G. Qdırbaeva

Toǵay hám mikroorganizmler. Toǵay tóselmesinde hám topıraqta mikro-organizmlar júdá hám kóp, awırlıǵı ortasha gektarına 300 kilogrammǵa shekem jetip baradı. Olar ólik organik zatlardı ashıtıwda, shirindilerdiń payda bolıwında, mineral azıqlar elementleriniń bosalıwında áhmiyetli rol` oynaydı. Mikroblar ishinde ósimlikler ósiwin jaqsılaytuǵın mikroblar bar.
Toǵay hám fauna. Toǵayda júdá hár – qıylı fauna jaylasadı (ápiwayı haywanlardan sút emiziwshilerge shekem). Olar biraz quramalı shólkem (zoocenoz) payda etedi. Bul jerde kóbirek áhmiyetlisi bolıp qumırsqalar, kemiriwshilar hám quslar esaplanadı. Qumırsqalar ishinde toǵayǵa zıyan jetkiziwshileri júdá kóp. Olar tereklerdiń japıraǵı, aǵashı, shaqa – paqalları hám tamırların jeydi (qurǵatadı). Olardıń ishinde paydalıları da bar: qumırsqalar, qazıwshılar, hám basq. Quslar hám kemiriwshilar kópshilik qurtlardı joq qıladı, biraq olardıń kópshiliginiń tarqalıwı ushın járdem beredi. Zıyankes qurt qumırsqalarǵa qarsı toǵaylarda biologik usıllardı qollanıw usınıs etiledi. Toǵaylarǵa quslardı shaqırıw usılları hám qumırsqalardı kóbeytiw bul iste joqarı nátiyje beredi.
Toǵaydıń dúzilisi. Toǵay terekleri ósimligi qabatlı jaylasadı. Úlken jastaǵı toǵaylardıń joqarı bólegin tik terekler quraydı. Ol biyikligine qarap bir – birewinen parqlanıwshı 2 – 3 qabatlı tereklerden quralǵan bolıwı múmkin. Joqarıdaǵı eń birinshi qabattı toǵay terekleriniń bas násili – «toǵay qurıwshılar» iyeleydi. Toǵay qurıwshı bas násil toǵaydıń atın belgileydi, yaǵnıy, toǵaydıń atı usı násil atı menen baylanıslı (dubli, qaraǵaylı, el`li hám h.b.). Toǵay terekleriniń hámmesi hám toǵay shólkemlestiriwge qábiletli emes.
Toǵaydıń insaniyat ómirindegi roli
Insan ómirinde toǵaydıń áhmiyeti júdá hám úlken hám kóp qırlı. Adamzat ushın toǵay burınnan jasaw hám azıq-awqat tabıw ornı bolıp kelgen. Házirde hám ol aǵash jetistiriw hám insan ómiri ushın zárúr bolǵan ónimler deregi sıpatında óz áhmiyetin joǵaltqan emes. Toǵaylardan sharwa malların baǵıw, ań awlaw, pishen orıw, terekler hám ósimlikler miywesin hám dárilik ósimlikler shiyki zatın toplawda paydalanadı.
Toǵay terekleri hám ósimlikleriniń estetik áhmiyeti úlken, olardıń tásirli hám tákirarlanbaytuǵın shıraylılıǵı qala hám awıllardı kóklemzar qılıp bezetiwde, gózzal kórinis qurıwda keń paydalanıladı.
Eramızdıń baslarında Ámiwdár`ya menen Sırdár`ya ortası – Moverannaxrda suwǵarıp diyxanshılıq etiw menen bir waqıtta toǵayshılıq hám payda bolǵan. Tábiyiy toǵayzarlar ǵoza, erik, piste, klyon, alsha hám taw almalarınan quralǵan, olar tek taw janbawırlarında emes, bálki onnan pásirek jerlerdi de qaplaǵan. Jergilikli xalıq olardan miywe alıw hám janılǵı sıpatında paydalanǵan. Quyash nurı hám jıllılıqtıń hádden tısqarı artıqlıǵı suwǵarılatuǵın toǵaylardan qısqa waqıt ishinde joqarı sapalı qurılısqa hám buyımlarǵa isletiw ushın ketetuǵın aǵashlar alıwǵa erisken. Adamlar bir pútin toǵaylar jaratıw menen birgelikte hámme waqıt atızlar átirapına, suwǵarıw tarmaqları jaǵasına toǵay yamasa miyweli terekler otırǵızıp kelgen.
Amir Temur (1335 – 1405) hám temuriyler dáwirinde húkimdar klass wákilleri iri - iri baǵlar qurǵan. Temurdıń ózi Samarqand átirapında «Baǵı Samal», «Baǵı Shınar», «Baǵı Bexisht» (Janneti baǵ), «Baǵı Zagon» (Zoǵchalar bog), «Baǵı Dilkusho» (Kewildi quwandıratuǵın baǵ), «Baǵı Jahon Sort» (Baǵ – Jan aynası) sıyaqlı baǵ hám saraylardı qurdırǵan. Jergilikli xalıq tárepinen baǵlar úsh túrge bólingen: baǵ; sharbaq; toǵaylıq. Birinshisi – «baǵ» tiykarınan bir túrdegi miyweli terekler menen bánt bolǵan. Kóbirek «baǵ» sózi arqalı júzimzarlar túsinilgen. «Sharbaq» degenimiz hár - qıylı sort – násilli miyweli baǵlardı óz ishine aladı. «Toǵaylıq» degenimiz bolsa, miyweli tereklersiz, tek qurılısqa ketetuǵın toǵay terekleri otırǵızılıwınan ibarat jasalma ráwishte dúzilgen toǵaylıq.
Orta Aziyada 1924- jıllardan keyin toǵay tereklerin shólkemlestiriw keń tús alǵan. 1924- jılı qumdı bekkemlew jumısları baslandı, 1926-1927- jılları irrigaciya kanalların toǵaylastırıw hám taw toǵay melioraciyası boyınsha jumıslar ámelge asırılǵan. 1931- jılı Ózbekistanda mayda suwǵarıw shaqapshalarınıń jaǵalarında terekler otırǵızıwdı shólkemlestiriw jumısları alıp barılǵan. 1933-1934- jıllarda irrigaciya toǵay xojalıqları iri kanallar jaǵasında kóp qatarlı suwǵarılatuǵın qorǵawshı otırǵızıwlar shólkemlestiriwdi baslap, hámde gidrotexnikalıq imaratlar átirapındaǵı suwǵarılatuǵın jerlerde kishi toǵaylar hám baǵzorlar shólkemlestirilgen. 1933- jıldan baslap 4 jıl ishinde kanallar jaǵasında respublika boyınsha uzınlıǵı 40 mıń kilometrden artıq toǵay terekleri otırǵızılıwı shólkemlestirilip, suwǵarılatuǵın jerlerde bolsa 2000 gektarǵa jaqın kishi toǵaylar otırǵızılǵan. Íssı hám kúshli samallarǵa qarsı suwǵarılatuǵın jerlerde joqarı dárejede tezlik penen atızlardıń qorǵalatuǵın toǵay terekleri otırǵızılıwı iske túsken.
1940-1950-jıllardan baslap atızlardıń qorǵalatuǵın toǵay terekleri otırǵızılıwı hám eginler ónimleriniń zúráátin asırıw rejesi islep shıǵılıp, onda ıssı hám kúshli samallardıń eginlerge keri tásirin jeńiw, paxta hám basqa eginler ónimleriniń zúráátin asırıw, topıraq ónimdarlıǵın saqlaw, suwǵarılatuǵın jerler jaqsılaw, suw rejimin tártipke salıw názerde tutılǵan.
1955- jıldıń aqırında Orta Aziya Respublikaları aymaǵında 400 mıń gektardan artıq qorǵalatuǵın toǵay terekleri otırǵızılıwı dúzilgen, sonnan shama menen 25 mıń gektarı suwǵarılatuǵın jerlerde jaylasqan. Topıraqtı samal hám suw eroziyasınan saqlawdıń keshiktirip bolmaytuǵın shara ilajları 1967- jılları úlken itibar berilgen. Ózbekistanda topıraqtı eroziyadan saqlawǵa qaratılǵan ilajlar quramında toǵay Melioraciyalıq ilajlardıń salmaǵı biraz úlken bolǵan. Máselen: «Ózdaverloyiha» ilimiy joybarlaw instituti qánigeleriniń esabına kóre ilajlar kompleksin ámelge asırıw qarejeti 1270,3 million swmdı quraǵan, sonnan toǵay Melioraciyalıq ilajlardıń qárejeti 348,7 million swm (27,5 %) dı quraǵan.