A. Ǵofirov, G. Qdırbaeva

Toǵaydıń xalıq xojalıǵındaǵı áhmiyeti
Toǵay haqqında túsinik
Toǵay – jer sharında keń tarqalǵan geografik kórinis. Jer sharı qurǵaqlıǵınıń shama menen 29 % toǵay menen qaplanǵan.
Toǵay degende tábiyiy ráwishte payda bolǵan hám ortalıq birliginde rawajlanıp atırǵan ekologik hám biologik óz-ara bir - birewi menen baylanıslı terekler ósimlikler hám basqa organizmlar birlespesi túsiniledi.
Klassik toǵayshılıq alımı G.F. Morozov toǵay tábiyatı úsh quramlıq bólimnen quralǵanlıǵın óz waqtında kórsetip ótken. Olar tómendegiler:
- násiller tábiyatı;
- olardı birge qosılıw tábiyatı;
- orında ósiw shárayatı tábiyatı.
Násiller tábiyatı birinshi náwbette, ósimlikler túrlerindegi ózgeshelikler, yaǵnıy ósimliktiń jasaw shárayatına bolǵan talabı menen belgilenedi.
Olardıń birge qosılıw tábiyatı násillerdiń óz-ara múnisibetlerin, yaǵnıy olardıń orında birge jaylasıwǵa shıdawları yamasa bir-birewlerine paydalı bolıwların kórsetedi.
Orında ósiw shárayatı tábiyatı bolsa ósimliklerdiń tiykarǵı jasaw faktorları (jaqtılıq, hawa, jıllılıq, ıǵallıq, azıq) na bolǵan talabın qanaatlandıratuǵın orınnıń fizik ózgeshelikleri menen anıqlanadı.
Toǵaydıń túrleri – bul terekler ósimligi shárayatınıń bir qıylılıǵı, toǵay birlespesiniń ulıwma belgileri hám payda bolıwdaǵı, hámde rawajlanıwdaǵı uqsaslıǵı boyınsha birlesken tik terekler hám otırǵızıwlar uchastkalarinıń jıyındısı.
Terekler ósimliginiń biologiyası. Terekler ósimligi óziniń sırtqı kórinisi hám ósiw tábiyatı boyınsha hár – qıylı ósiw formalarǵa, yamasa ósiw formasına iye: terekler, putalar, yarım putalar hám shırmawıqlar (lianalar).
Terekler – bir kóp jıllıq shaqaǵa iye bolǵan ósimlikler, bul shaqa «aǵash» delinedi. Onıń biyikligine qarap úlken jastaǵı terekler tómendegishe turkimleniwi múmkin: I – 25 m ; II – 16 – 25 m; III – 5 –15 m.
Tereklerdiń dúzilisi. Terekler bárshesi japıraq, aǵash hám tamırlarǵa iye. Tereklerdiń tiykarǵı shaqası – aǵash delinedi. Aǵashtıń ústi qabıq penen oralǵan, aǵash hám shaqalar arqalı tamırdan japıraqlarǵa suw hám azıqlıq zatlar háreketlenedi, japıraqlardan tamırǵa qarap mineral zatlar háreketlenedi. Aǵashtıń joqarǵı jaǵı shaqasha hám paqallarǵa bólinedi. Japıraqları bórtikler hám gúller bir jıllıq yamasa kóp jıllıq paqallarda boladı.