A. Ǵofirov, G. Qdırbaeva

Atızlardı qorǵaytuǵn toǵay terekleri sızılmasın jaylastırıw joybarın tiykarlaw
Ádette terekler sızılmasın jaylastırıw joybarın tiykarlaw sızılmalardıń qorǵalatuǵın tásiriniń muǵdarı (koefficienti) n anıqlawdan baslanadı.
Qoyılǵan máseleni sheshiw usılın Ferǵana wálayatı Ózbekistan rayonı aymaǵınıń shıǵıs tárepinde jaylasqan awıl xojalıq kárxanası jeri mısalında kóriw múmkin. Xojalıq jer maydanı 1170 ga., forması tuwrı múyeshli tórtmúyesh (3900 x 3000) yaki 1,3 : 1, jer tegis, ulıwma oylı biyikligi uzınına boylap shıǵıstan batıs tárepke baǵdarlanǵan.
«Qoqan» meteorologik punktiniń maǵlıwmatına kóre samaldıń esiwi boyınsha 1- topar – kúshli samal esetuǵn zona quramına kiredi. Kúshli samal (>15 m/sek.) mart-noyabr ayları ortasında 50 kúndi quraydı, tiykarınan qubla – batıs rumblarınan esedi. (keste-9)
Baǵdar boyınsha samaldıń esiwin esapqa alıp, tiykarǵı toǵay terekleri sızılması hár 400 metrden keyin qubla batıs samal baǵdarına kese qılıp jaylastırıw belgilengen, járdemshisi bolsa tiykarına salıstırmalı kesesine. Tiykarǵı terekler sızılması 4 qatarlı, járdemshisi 2 qatarlı, keńlikleri 10 hám 5 metr.
9-keste.
«Qoqan» meteorologik punktiniń maǵlıwmatına qaray xojalıq aymaǵında máwsimler ishinde baǵdarlar boylap samaldıń tákirarlanıw, %

Baǵdarlar	Máwsimler				Ortasha jıllıq
	báhár	Jaz	gúz	Qıs
Arqadan Arqa shıǵstan Shıǵıstan Qubla shıǵıstan Qubladan Qubla batıstan Batıstan Arqa batıstan	2 13 11 2 1 46 22 3	2 10 9 3 3 45 24 4	3 10 8 2 3 47 25 2	2 21 23 3 1 26 21 3	2 13 13 3 2 41 23 3
Jámi	100	100	100	100	100

Súwret -8. Rumblar boyınsha samaldıń ortasha jıllıq tákirarlanıw sxeması

Islengen joybar sheshimlnrin tiykarlaw tómendegishe:

esaptı ápiwayılastırıw ushın samaldıń qarama – qarsı baǵdarındaǵı tákirarlanıw muǵdarı (% esabıda) anıqlanadı;
Tiykarǵı hám járdemshi terekler sızılmasınıń baǵdarı menen
samaldıń jup baǵdarları arasındaǵı payda bolǵan múyeshler anıqlanadı. Múyeshlerdi anıqlawda xojalıq jeriniń planı hám transpartirdan paydalanıladı. Anıqlanǵan múyeshler qarsısında olarǵa muwapıq bolǵan terekler sızılmasınıń qorǵaw tásiri muǵdarı (koefficienti) jazıladı. Terekler sızılmasınıń qorǵaw tásiri koefficienti sıpatında anıqlanǵan múyeshlerdiń sin funkciyası muǵdarınan da paydalanıw múmkin.
Jup baǵdarlar boyınsha samaldıń tákirarlanıw muǵdarı terekler sızılmasın qorǵaw tásiri koefficientine kóbeytiledi. Kóbeytpeler jıyındısı baǵdarlar boyınsha samaldıń tákirarlanıw muǵdarı jıyındısı (100%) na bólinedi. Nátiyjede tiykarǵı hám járdemshi terekler sızılmasınıń ortasha salmaqtaǵı qorǵaw tásiri koefficienti kelip shıǵadı. Aytılǵan tártipte orınlanǵan esaplar nátiyjesi tómendegi 10-kestede berilgen.

10-keste. Tiykarǵı hám járdemshi terekler sızılmasınıń qorǵaw tásiri koefficientin anıqlaw esabı

Samal baǵdarı	Tákirarlanıw P,%	Tiykarǵı terekler sızılması (QA-AB)			Járdemshi terekler sızılması (AA-QB)
Arqa +Q (2+2) AA+QB (13+41) A+B (13+23) QA+AB (3+3)	4 54 36 6	45 90 45 0	0,55 1,0 0,55 0,05	2,2 54 19,8 0,3	45 0 45 90	0,55 0,05 0,55 1	2,2 2,7 19,8 6
Jámi	100	180		76,3	180		30,7
	;

Kestedegi anıqlanǵan koefficientlar járdeminde terekler sızılmasınıń qorǵaw tásirindegi jer maydanınıń keńligi tómendegi formula arqalı anıqlanadı:

yamasa

bunda: N – terekler sızılmasınıń biyikligi, m;

- eselik (V – keńlikte N – neshe márte jaylasıwın belgilewshi koefficient – 25….30);
, - tiykarǵı hám járdemshi terekler sızılmasınıń qorǵaw tásiri koefficientleri.
Máselen: N=20 m; =30 hám - tiykarǵı sızılmalar ushın 0,76,
- járdemshi sızılmalar ushın 0,31 bolǵanda =20x30x0,76=456 m.; =20x30x0,31=186 m.;
Massiv jeriniń ulıwma maydanınan 1077 ga (92 %) awıl xojalıq jer túrleri. Toǵay tereklerin jaylastırıw ushın egin maydanınan D.A.Armand formulası járdeminde esaplaǵanda 36,1 ga., terekler sızılmasın jaylastırıw joybarı boyınsha bolsa 37 ga. iyelendi. Demek massiv boyınsha awıl xojalıq jer túrleriniń joybarlı maydanı 1040 ga.
Xojalıq boyınsha toǵay terekleri sızılmasınıń qorǵaw tásirindegi jer maydanın anıqlawda tómendegi formuladan paydalanıladı:

bunda: - tiykarǵı hám járdemshi qorǵalatuǵın terekler sızılması uzınlıǵınıń jıyındısı;
- tiykarǵı hám járdemshi terekler sızılmasınıń qorǵaw tásirindegi maydan keńligi;
- tiykarǵı hám járdemshi terekler sızılması tásirinde bir waqıtta qorǵalatuǵn maydanshalar sanı.
=20,7; =11,8; =0,46; =0,19; =28
=20,7x0,46x+11,8x0,19-28x0,46x0,19=931,7 ga yamasa terekler sızılmasınıń qorǵaw tásiri astındaǵı xojalıqtıń jer maydanı 82.3 % in quraydı.
Terekler sızılmasın dúziw menen baylanıslı, hámde ekspluataciya qılıw ushın qárejetlerdiń túrleri tómendegiler:
1. Toǵay terekleri sızılmasın dúziw (náller, miynet hám basqalar ushın) qárejetler.
2. Terekler sızılmasın tárbiyalaw (kultivaciyalaw, suwǵarıw hám h.b.) menen baylanıslı qárejetler.
3. Terekler sızılması iyelegen jerden joǵaltılǵan ónim muǵdarı.
Bulardan tiykarǵısı – terekler iyelegen maydannan joǵaltılǵan ónim.
Terekler sistemasınıń paydası bolsa tiykarınan olardıń qorǵaw tásiri astındaǵı maydanlarda jaylasqan eginler óniminiń asıw menen anıqlanadı. Bunnan tısqarı terekler sızılmasınan alınatuǵın aǵashlar, miyweler hám tuxımlardan hám belgili muǵdarda nátiyje alınadı.
Terekler sızılmasınıń qorǵaw tásirindegi maydan terekler qurılǵan jıldan baslap kóbeyip baradı bul terekler ósiwi menen baylanıslı. Máselen: otırǵızılatuǵın nállerdiń ortasha biyikligi 1,5 m, hár jılı ósiw biyikligi 1,3 m. dep alayıq. Tómendegi formula járdemindegi esapqa kóre terekler biyikligi (N) bes jılda 8 m., 10 jılda – 14,5 m., 15 jılda 20 – 21 m. boladı

bunda: - birinshi jılǵı otırǵızılǵan náller biyikligi, m;
- terekler náliniń hár jılǵı ósiw biyikligi, m;
- terekler náliniń ósiwine ketken waqıt.
Esapqa muwapıq toǵay terekleri sızılmasınıń qorǵaw tásirindegi maydan terekler biyikligi 8 m. bolǵanda xojalıq jeriniń 21,3 %, 14,5 m. bolǵanda 66 % hám 20 – 21 m. bolǵanda bolsa 82,3 % quraydı yamasa 221,5 ga., 686,4 ga hám 931,7 ga. maydan qorǵaladı.
Egerde terekler sızılmasın dúzgenshe xojalıqta awıl xojalıq jer túrleriniń hár bir gektarınan shıǵatuǵın taza dáramat muǵdarın , terekler sızılmasınıń qorǵaw tásiri nátiyjesinde hár jılǵı alınatuǵın qosımsha dáramat muǵdarın menen belgilesek ol jaǵdayda alınatuǵın joybarlı taza dáramat muǵdarı tómendegishe boladı.
.
Óz waqtında Ferǵana, Buxara hám Qashqadárya wálayatlarınıń bir neshe massivler jerinde baqlawlar alıp barıw nátiyjesinde xojalıqlardaǵı tiykarǵı egin - paxtanıń ónimdarlıǵı terekler sızılması menen ixotalanbaǵan jerlerge salıstırmalı 10 –30 %, hátteki 55 % ke asqanlıǵı anıqlanǵan. Usılarǵa tiykarlanǵan halda muǵdarın 20 – 25 % dep qabıl qılıw múmkin.
Terekler sızılması menen iyellengen xojalıqtaǵı jer túrleriniń 1 gektarınan bir jılda joǵaltılǵan taza dáramat muǵdarı . Terekler sızılmasınıń qorǵaw tásiri islegenge shekem joǵaltılǵan taza dáramat

bunda: - terekler sızılması dúzilgennen baslap olardıń qorǵaw tásiri baslanǵanǵa shekem ketken waqıt ( 5 – 6 jıl).
Xojalıq boyınsha terekler sızılması ushın ajıratılǵan awıl xojalıq jer túrleri maydanınan joǵaltılǵan taza dáramat muǵdarın qayta tiklew (toltırıw) ushın ketetuǵın waqıt «toltırıw waqıtı» delinedi, ol tómendegishe anıqlanadı:
bunda: - terekler sızılması astındaǵı jer maydanı, ga;
Tereklerdi dúziw ushın ketetuǵın qárejetler 2 bólimnen quraladı: kapital qárejetler; sızılmadaǵı tereklerdi otırǵızǵan jıldan baslap olardıń qorǵaw tásiri baslanǵanǵa shekem terekler tárbiyası ushın ketetuǵın jıllıq qárejetler. Demek, bir gektar terekler sızılmasın shólkemlestiriw ushın ketetuǵın kapital qárejetlerdiń muǵdarı tómendegishe:

bunda: - terekler sızılmasın dúziw ushın bir waqıtta ketetuǵın
kapital qárejetler, swm;
- tereklerdiń tárbiyası ushın ketetuǵın jıllıq qárejetler, swm;
- terekler sızılmasınıń qorǵaw tásiri baslanǵanǵa shekem ótken
waqıt (5 - 6 jıl).
Xojalıq boyınsha terekler sızılmasın shólkemlestiriw ushın ketetuǵın ulıwma kapital qárejet muǵdarı tómendegishe anıqlanadı:

Xojalıq boyınsha terekler sızılmasın qorǵaw tásirindegi xojalıq jerinen alınatuǵın qosımsha taza dáramat muǵdarı tómendegishe anıqlanadı:
;
Kapital qárejettiń qaplanıw múddeti:
egerde terekler sızılması bir jıl ishinde dúzilgende ;
Terekler sızılmasın shólkemlestiriw ushın qosımsha waqıt talap etilse tómendegishe tabıladı:
;

terekler sızılmasın qurıw ushın ketken kapital qárejetleerdiń

nátiyjesi tómendegi formula arqalı anıqlanadı:



Terekler sızılmasın jaylastırıw joybarınıń texnik - ekonomikalıq kórsetkishleri tómendegi 11 - kestege jazıladı.
11-keste.Tereklerdi jaylastırıw joybarınıń texnik – ekonomikalıq kórsetkishleri

T.r	Kórsetkishler	Belgisi	Ólshew birligi	Variantlar
				I	II
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11	Uzınlıǵı: tiykarǵı sızılma járdemshi sızılma Keńligi: tiykarǵı sızılma járdemshi sızılma Qatarlar sanı: tiykarǵı sızılmada járdemshi sızılmada Qatarlararalıq keńlik Sızılmanıń ortasha biyikligi Sızılmaga ajıratılatuǵın maydan Sızılmanıń qorǵaw tásirindegi maydan keńligi: tiykarǵı járdemshi Sızılmalardıń ortasha salmaqlı qorǵaw tásiri koefficienti: tiykarǵı járdemshi Tiykarǵı hám járdemshi terekler sızılmasınıń bir waqıtta qorǵaw tásirindegi maydanshalar sanı Xojalıqtıń ulıwma qorǵalǵan maydanı Xojalıq jeriniń qorǵalǵanlıq dárejesi	%

Egerde terekler sızılmasın jaylastırıw joybarı sheshimler boyınsha islengen bolsa, olardı analiz qılıw tómendegi 12-kestede berilgen kórsetkishler arqalı orınlanadı.

12-keste.
Qorǵalatuǵın terekler sızılmasın jaylastırıw joybar sheshimlerin analiz qılıw

t.r	Kórsetkishler	Ólshew birligi	sheshimler
			I	II
I	Unamlı tásirler Terekler sızılmasınıń qorǵaw tásirindegi maydannan alınatuǵın qosımsha taza dáramat Terekler sızılması quramındaǵı miyweli tereklerden alınatuǵın taza dáramat 3. Alınatuǵın shaqa aǵashlar muǵdarı	swm swm swm
II	Keri tásiri Terekler sızılması iyelegen maydannan joǵaltılǵan taza dáramat Qosımsha jetistiriletuǵın ónimdi jıynaw hám tasıw qárejetleri	swm swm
III	Qorǵalǵan maydannan alınǵan qosımsha taza dáramat	swm
IV	Terekler sızılmasın qurıwǵa ketetuǵın kapital qárejetler	swm
V	Kapital qárejetlerdiń nátiyjesi	swm
VI	Keltirilgen qárejetler	swm
VII	Kapital qarejetlerdiń qaplanıw múddeti	jıl