A. Ǵofirov, G. Qdırbaeva

Qorǵalatuǵın (ixota) toǵay terekleri sisteması
Terekler polosaları sisteması túsinigi
Toǵay melioraciyası – toǵay otırǵızıwların shólkemlestiriw jolı menen átirap ortalıqtı hám awıl xojalıǵı islep shıǵarıwınıń tábiyiy shárayatın jaqsılawǵa qaratılǵan ilaj.
Qorǵalatuǵın toǵay terekleri otırǵızıwdıń sisteması degende aymaqta eń qolay jaylasatuǵın hám qorǵaw tásiriniń nátiyjesi maksimal bolǵan Melioraciyalıq toǵay terekleri otırǵızıwdıń kompleksi názerde tutıladı.
Adamzattıń islep shıǵarıw iskerligi tásirinde tábiyatta úlken ózgerisler júz beredi: samal hám suw aǵımı tásirinde topıraq jemiriledi; hawa, topıraq hám ósimlikler pataslanadı. Bulardıń hámmesi insan sawlıǵına tásir qıladı, awıl xojalıq ónimleri sapasın jamanlastıradı.
Melioraciyalıq toǵay terekleri otırǵızılıwı sisteması basqa ilajlar kompleksi menen birgelikte topıraqtı samal hám suw eroziyasınan, eginlerdi ıssı hám kúshli samallardan saqlaydı, atızlar ıǵallıǵın jaqsılaydı, qurǵaqshılıqtıń zıyanlı tásirin páseytiredi. Awıl xojalıq eginleriniń ónimdarlıǵı ihota terekleri otırǵızılıwı qorǵawındaǵı jerlerde ashıq jerlerdegige salıstırmalı biraz joqarı. Bunday halat tek ǵana qurǵaqshılıq jıllarındaǵana emes, bálki basqa jaqsı kúnlerde de.
Toǵay melioraciyası atızlarda agrotexnikalıqa jumısları nátiyjesin asıradı, kórinisti jaqsılaydı, insan jasaytuǵın ortalıqtı salamatlastıradı. Bular tábiyattı qorǵaw hám awıl xojalıq islep shıǵarıwınıń tábiyiy shárayatın jaqsılaw mashqalasın sheshiwde toǵay melioraciyası áhmiyetin jánede asıradı.
Toǵaydan melioraciya tarawında paydalanıw onıń tábiyiy ózgesheliklerine tiykarlanǵan. Ol samal tezligin páseytedi, toǵay terekleri astındaǵı topıraq jawın suwın tez sińirip aladı, nátiyjede topıraq betinde suw aǵımı payda bolmaydı. Toǵaydıń bul ózgeshelikleri tek toǵay menen bánt bolǵan maydanlarǵa tarqalıp qalmastan bálki qaptaldaǵı jerlerge de tásir qıladı.


Melioraciyalıq roli boyınsha toǵay tereklerin otırǵızıwdıń túrleri hám belgileri
Topıraqtı suw hám samal eroziyasınan saqlawǵa, mikroıqlımdı jaqsılawǵa qaratılǵan toǵay melioraciyası toǵay terekleri otırǵızıwdıń sistemasın shólkemlestiriwdi názerde tutadı.
Toǵay terekleri sisteması orınnıń rel`efi hám topıraǵın esapqa alıp jaylastırılǵan tómendegi qorǵawshı toǵay terekleri otırǵızıwdı óz ishine aladı:
- atızlardıń qorǵalatuǵın (ihota) toǵay terekleri sızılması. Olar atızlarda eginlerdi ıssı ıssı hám kúshli samaldan saqlaw ushın tegis jerlerde hám suw bóliw sızıqları átirapında jaylastırıladı;
- suw aǵımın tártipke salıp turıwshı keńligi 15 metrge shekem bolǵan toǵay terekleri otırǵızılıwı hám puta ósimliklerinen dúzilgen tosıqlar. Bular suw aǵımın tártipke salıw hám qarlardı bóliw maqsetinde qıyalıǵı 2^o< bolǵan súrim jerlerde jaylastırıladı. Aytılǵanlardan tısqarı olar atızlarda suw eroziyasınıń aldın alıw hám mikroıqlımdı jaqsılaw ushın xızmet qıladı;
- jarlıqlar (dara) aldı toǵay terekleri otırǵızılıwı, keńligi 15….21 m, daralar hám jarlıqlardıń jaǵası boylap jaylastırıladı.
Awıl xojalıq atızları ushın tiykarǵı bolǵan úsh qıylı Melioraciyalıq toǵay terekleri otırǵızılıwınan tısqarı, qorǵalatuǵın aymaqtıń ózgesheliklerin esapqa alatuǵın basqa Melioraciyalıq toǵay terekleri otırǵızılıwı da bar. Olar tómendegiler:
suwǵarılatuǵın jerlerde kanallar boylap jaylasatuǵın, suw betinen puwlanıwdı kemeytiw, jer astı suwın páseytiw, atızlardıń qurǵaq samal (ıssı) dan saqlawǵa qaratılǵan toǵay terekleri otırǵızılıwı;
suwın qashıratuǵın jerlerde kanallar boylap jaylasatuǵın olardıń
kómilip ketiwinen saqlawǵa, atızlardıń bolsa samal eroziyasınan saqlawǵa qaratılǵan toǵay terekleri otırǵızılıwı;
baǵ, júzimzarlar hám basqa kóp jıllıq miyweli tereklerdiń ishinde jaylasatuǵın, samal tezligin páseytiw hám mikroıqlımdı jaqsılaw ushın qollanatuǵın toǵay terekleri otırǵızılıwı;
suw saqlaǵıshları átirapında, dáryalar jaǵasında hám suwlı jerlerde suw aǵımındaǵı qattı bólekshelerdi uslap qalıw, jaǵaların jemiriliwden, juwılıwdan hám qum basıwdan saqlaw ushın jaylastırılatuǵın toǵay terekleri otırǵızılıwı;
jaylawlarda olardıń ónimdarlıǵn asırıw, sharwa malların samaldan hám quyash jaziyramasınan saqlaw ushın jaylastırılatuǵın toǵay terekleri otırǵızılıwı hám top-top qılıp otırǵızılǵan terekler;
awıl xojalıǵında paydalanılmay atırǵan urınǵan qumlaq topıraqlarda, qumlıqlardı bekkemlew hám ónimdar jerler qatarına kiritiwge qaratılǵan tosıqlar, top-top qılıp otırǵızılǵan hám massivli toǵay terekleri otırǵızıwları;
taw qıyalıq janbawırlarında betiniń juwılıwın kemeytiw hám sel aǵımın aldın alıw ushın jaylastırılatuǵın sızılmalı, top-top hám massiv qılıp otırǵızılatuǵın toǵay terekleri;
jollar jaǵasında olardı qar hám qum basıwdan saqlaytuǵın toǵay terekleri sızılması;
awıl elatlı punktleri átirapında ortalıqtı salamatlastırıw hám xalıqtı estetik tárbiyalaw ushın jaylastırılatuǵın qorǵawshı hám kórinisli (dekorativ) toǵay terekleri otırǵızılıwı;
qazılma baylıqlar kánlerinde ónim bolatuǵın awdarma (otval) lardı rekul`tivaciya qılıw maqsetinde jaylastırılatuǵın toǵay terekleri otırǵızılıwı.
Melioraciyalıq toǵay terekleri otırǵızılıwı tiykarǵı wazıypadan tısqarı aǵash jetistiriw, miyweler, zamarrıqlar hám basqalardı toplaw ushın paydalanıladı. Olar átirap ortalıqtı qorǵawda hám awıl xojalıq jer túrleri ornınıń biologiyalıq sıyımlıǵın asırıwda úlken áhmiyetke iye. Olarda awıl atızlarındaǵı zıyankeslerdi joq qılatuǵın quslar hám basqa jonivorlar jaylasadı. Olardıń sanitariya - gigiena hám estetika tarawında hám áhmiyeti úlken, olar awıl xalqınıń turmıs hám miynet shárayatın jaqsılawǵa xızmet qıladı.
Melioraciyalıq toǵay terekleri otırǵızılıwı sistemasın dúziw hám joylashti-rishda olar diyxanshılıq sistemasınıń tiykarǵı bólimleri tómendegiler:
awıl xojalıq eginleri dúnyasına kompleks ráwishte tásir kórsetiw hám onıń áhmiyetli faktorlarınan bóliw menen toǵay terekleri otırǵızıwdıń ózi de jaqsı shárayatqa mútáj. Sonıń ushın olardı dúziw hám jaylastırıw tiykarǵı wazıypaların orınlaw menen ózleriniń jasaw shárayatları támiynlengen bolıwı lazım;
qorǵalatuǵın melioraciyalıq toǵay terekler otırǵızılıwı óziniń Melioraciyalıq tásirin tek ǵana ózi iyelegen maydanǵa emes bálki átirap aymaqqa da tásir qıladı, yaǵnıy belgili bir matazaaǵa tásir qılıwshı áhmiyetli hám specifik ózgeshelikke iye;
toǵay terekleri otırǵızılıwı orınǵa biriktirilgen islep shıǵarıw quralı tayıpasına kiredi. Onnan paydalanıw uzaq múddetke baǵdarlanǵan. Onı dúziw bolsa arnawlı jer maydanı hám biraz qarjı hámde miynet talap qıladı. Sonıń ushın toǵay terekleri otırǵızıwdı dúziwde olar ushın kerekli maydandı anıq belgilew lazım.