7-mavzu. Estetika nazariyasi Reja

 
Tabiat estetikasi. 
Tabiat dunyosi – inson hayotining tabiiy quchog`idir. Yerdagi va 
ko`zga ko`rinadigan Koinotdagi insonni qo`rshagan barcha narsalar - aktual yoki 
potentsial ravishda estetik tuyg`ularni uyg`otadi, estetik munosabat ob`ekti bo`la oladi. 
Holbuki, tabiat predmetlari va hodisalari o`z-o`zidan, mavjudligidan go`zal yoki xunuk 
emas. Ularning shakllari, ranglari, tovushlari va hidlari azaldan insonga optik, akustik 
va h.k. ta`sir qilish imkoniyatiga ega. Ammo ularning bunday fizik, fiziologik va h.k. 
tabiiy xususiyatlari ularning estetik qiymati bilan aynan emas. L.Feyerbaxting to`g`ri 
ta`kidlaganidek, «har qanday tovush emas, balki mazmunga, ma`noga va hissiyotga to`li 
bo`lgan tovushgina hissiyotni egallay oladы» (Feyerbax L. Izbr.filosof.proizv. T. 2.- S. 
35). SHunday ekan tabiiy predmetlar va hodisalarning estetik ahamiyati odamga faqat 
ularni moddiy-ma`naviy o`zlashtirish jarayonidagina, ya`ni odamning mehnat orqali 
tabiatni o`zgartirishi, uni o`z ehtiyojlari va zaruratlariga xizmat qildirishi mobaynida 
yuzaga chiqadi. Faqatgina tabiiy predmetlar va hodisalarning ijtimoiy amaliyotga joriy 
etilishi ularga estetik munosabatning asosini tashkil etuvchi insoniy mazmun, ayriqsha 
ma`nolar va tuyg`ularni bag`ishlashi mumkin. 
 
Arxeologiya, etnografiya va san`at tarixi sohasidagi ilmiy ma`lumotlar shuni 
ko`rsatadiki, tabiat go`zalligi insonga izchil amoyon bo`lib bordi. Insonning shakllanishi 
va rivojlanishiningilk, stixiyali kuchlarga to`liq, toal ravishda qaram bo`lgan
bosqichlarida tabiat estetik kechinmalar uchun yopiq bo`lib qolgan.
O`zlashtirilmagan, tanilmagan tabiat odam uchun yot va yengilmas kuch bo`lib qarshi 
turdi. Faqatgina o`zining amaliy o`zgartiruvchi ta`siri ostiga borgan sari tabiatning o`ta 
xilma-xil predmetlari va hodisalarini ola o`tirib, inson o`zining tabiat үstinen moddiy va 
ma`naviy ustunligini tasdiqlab boshladi, unda o`zining bilish va ijodiy qobiliyatini 
amalga oshirdi. Bu o`zlashtirish va bilish jarayonida tabiat inson mazmunining, uning 
fikr-mulohazalari va his-tuyg`ularining ifodasi bo`lib boshladi.
Tabiatni insoniylashtirish, uni insoniy faoliyatga aylantirish tufayli uni nafaqat utilitar, 
balki ma`naviy, shu jumladan estetik o`zlashtirish mumkin bo`ladi. O`zi tomonidan 
o`zgartilgan dunyoda inson o`zining mohiyatini ko`radi va hali mehnat orqali 
o`zlashtirilmagan tabiat predmetlari va hodisalariga insoniy o`lchamni qo`llaydi va 
bunda u o`z hayot tajribasidan, go`zallik to`g`risidagi o`z tushunchasidan kelib chiqadi. 
Estetik munosabat tabiat, jumladan kosmos ob`ektlarining yotligini, begonaligini yengib 
a imkoniyat beradi. 
Tabiatdagi go`zallik, uning mazmuni va me`yorlari azadan o`z kelib chiqishi va 
mohiyatiga ko`ra ijtimoiy, insoniy btopiladi. Madaniyat orqali tarbiyalangan insonning 
tabiat go`zalligini his etishi uning universal xususiyatidir va buning asosida odamning 
tur sifatidagi uyg`unlikka va maqsadga muvofiqlikka intilishi yotadi. M.Gor`kiy, ushbu 
xususiyatning universalligini nazarda tutib, «Inson o`z tabiatiga ko`ra – ijodkor. U 
barcha joyda, u yoki bu tarzda, o`z hayotiga go`zallikni olib kirishga intiladi» degan edi.
Tabiat go`zalligi adabiyotda keng tasvirlangan bo`lib, unga yondoshuv turli davrlarda 
turli xil bo`ldi. XVII-XVIII asrlardagi klassitsizm san`atinda frantsuz jamiyatining 
saroy aristokratiyasi qismiga xos bo`lgan «qaychilangan», «bezatilgan tabiat» ideali o`z 
aksini topgan bo`lsa, XIX asrdagi rus klassik san`ati tabiat idealini erkin stixiya, boy va 

---

rang-barang tirikchilikning ravnaq topishi sifatida e`tirof etadi. Tabiiy, uyg`un, 
hotirjam, sivilizatsiyaning sun`iyligi va buzuqligiga qarshi qo`yiladigan tabiat ideali 
Russoning idealidir.
XX asr mobaynida odamzatting rivojlanishi tabiat kuchlariga egalik qilishda, ularnin 
o`z manfaatlarida foydalanishda sifat jihatdan yangi bosqichga ko`tarildi. SHu narsa 
ayon bo`lmoqdaki, ilmiy-texnik taraqqiyotning rivojlanishidagi keskin o`sish ijtimoiy 
qarama-qarshiliklarning ortib borishi, keskin demografik «qo`porilishlar», odamni atrof 
muhitini ahvolining yomonlashishi bilan qator kechmoqda. Bizning planetamiz juda 
katta jismoniy va ijtimoiy yukni kutarmoqda. Tabiiy resurslarning oqilonalikdan bir 
muncha yiroq bo`lgan iste`moli va uning tabiiy muhitning borgan sari ko`proq turli xil 
odam uchun zararli bo`lgan qoldiqlar bilan ifloslanishi Yerni ekologik katastrofa 
yoqasiga olib keldi. Bizning planetamizdagi barcha tirik mavjudotlar, shu jumladan 
odamning ham normal yashashi va rivojlanishi uchun real xavf tug`diradigan vaziyat 
kelib chiqdi. Va masala faqat Yerdagi chimlik suv zahiralarining, hosildor yerlarning va 
h.k. qisqarishida emas balki ifloslanishning odamning genetik strukturasiga yemiruvchi 
ta`sirida hamdir.
Bunday sharoitlarda Yerning tabiatiga boyliklarning keng va cheksiz manbai sifatidagi 
qarash yechuvchi turda qayta qarashni, muhim korrelyatsiyani talab qiladi. Insoniyat fan 
va texnikaning yutuqlarini bir tomonlama, faqat ishlab chiqarish uchun, tabiat 
to`g`risida g`amxo`rlik qilmasdan foydalanishi o`ta xavfli ekanligini, hattoki o`z-o`zini 
yo`q qilib yuboradigan oqibatlarga olib keladiganligini anglashi kerek. Inson va 
tabiatning, inson va atrof muhitning printsipial yangi munosabatlarini qurish zarurligin 
anglash va tushuninish oqimida hozirgi kunda tabiat go`zalligi, uning zamonaviy 
odamning yashash muhitini estetik tashkillashtirishdagi roliga yondoshuv ham 
shakllanmoqda. Ekologiya va an`anaviy estetika chekarasida tadqiqotlarning yangi 
yo`nalishi, jumladan ekzoestetika va ekologik estetika paydo bo`ldi. 
Brinchi yo`nalish koinotni amaliy o`zlashtirish, uni bizning estetik munosabatlarimiz 
tizimiga kiritish zarurligi bilan bog`liq.
Ekzoestetika Yerdan tashqaridagi koinot ob`ektlarining estetik qiymatini 
tekshiradigan ilmiy fan. Ekzoestetika tabiat go`zalligining bir qancha kengroq 
ma`nosini, uning atrof muhitni estetik tashkillashtirishdagi rolini aniqlashga imkoniyat 
beradi
Ekologiyaliq estetiki vakillari o`z ilmini atrof muhit falsafasining bir qismi deb 
hisoblaydi. Bu yo`nalish G`arb olimlari tadqiqotlarida keng aksini topgan. U go`zallikni 
estetik va noestetik (axloqiy, diniy, intellektual va h.k.) tushuntirishlarning tutashgan 
joyida paydo bo`lgan. Undagi asosiy qarash - tabiatga estetik munosabatning asosini 
go`zallikka bo`lgan umumbashariy sog`inch quraydi va u estetik did bilan tartibga 
solinadigan atrof muhitni idrok etishni belgilab beradi. (Qarang: Man`kovskaya N. B. 
Ekologicheskaya estetika za rubejom //Filosofskie nauki.- № 2.- 1992). Ushbu 
ta`limotga tabiatga estetik munosabatning faolligi va etika bilan, konkret fanlar va 
ijtimoiy amaliyot bilan chambarchas bog`liqlikka alohida e`tibor qaratish xosdir.