7-mavzu. Estetika nazariyasi Reja

Odamning estetik didi va uning vazifalari . 
Estetik did – bu go`zallikni his etishdan 
koniqish va u beradigan quvonch bilan bog`liq ichki tuyg`u. Uning mavjudligi 
insonning ontologik statusini aks ettiruvchi uning estetik ongining eng asosiy 
sifatlarining biri. Ontologik statusi baland odamlarda juda yaxshi did bo`lishi kerak va 
aksincha.
 
Estetik did kishining aql bilan bir qatorda bilish qobiliyati sifatida namoyon bo`ladi. 
Agar aql intellektual turda haqiqatni ko`rishga intilsa, intuitsiya ma`naviy yo`llar bilan 
ezguliklarga intilsa, unda did odamning go`zallikga bo`lgan ichki ongsiz-impul`siv 
yo`naltirilganligida ildiz otadi.
Did orqali bilishning aql orqali bilishdan qanday farqi bor? Did aqlning analitik 
imkoniyatlariga qarama-qarshi turda sintezlovchi umumiylashtiruvchi xususiyatga ega. 
Did narsalarning, hodisalarning mazmun-mohiyatiga tegishbi bo`lgan barcha narsani 
birdaniga idrok etsa, aql buni izchil, bosqichma-bosqich amalag oshiradi. Did – bu 
estetik deduktsiya, aql esa - gnoseologik induktsiya. 
Did doimo aql bilan o`zaro bog`liq. Ular o`rtasida analogiya o`tkazish mumkin. 
Aqlning harakatda bilgan narsalarini did birdaniga birdaniga bilib oladы, aql qismlarda 
o`rganib bilgan narsalarni did yaxlitlikda baholaydi. shuning uchun ham did qanchalik 
yaxshi rivojlangan bo`lsa, odamni yetuklikka yaqinlashtiradigan har qanday faoliyat 
maqsadga muvofiqroq bo`ladi.
Estetik baho ilmiy nazariyaning haqiqiyligining va axloqiy doktrinalarni 
insonparvarligining asosiy mezonlaridan biridir. Agar nazariya xunuk bo`lsa, demak u – 
xato, axloq go`zal bo`lmasa, demak tu insonparvarlikga ziddir. SHuning uchun ham 
ko`plab faylasuflar qatorida I.Kantning ham fikricha, agar did aql bilan mojaroga kelsa, 
unda didni afzal bilib, aqlni pisand qilmaslik kerak (Kant. Sobr.soch. v 6-ti t. T.5.-M.: 
1963. – s.337). 
Estetik did o`zining miqdoriy va sifat tavsiflariga ega. Estetik didning rivojlanganligi 
yoki rivojlanbaganligi - bu uning miqdoriy tavsifi. Estetik didning yaxshi yoki yomon 
ekanligi – bu uning sifatiy tavsifi.
Insonning estetik didining sifatiy bahosi insonning unga tabiyatdan yoki berilgan, yoki 
umuman berilmagan qobiliyatlariga bog`liq bo`ladi 
Rivojlanmagan did muayyan chekaralarda yaxshi, buzilmagan bo`lishi, ammo unga 
potentsial xos bo`lgan o`tkirlikka, ziyraklikka ega bo`lmasligi mumkin. SHunday qilib, 
odamning estetik didining miqdoriy baholari hayoti davomida u yoki bu tomonga qaray
o`zgarishi mumkin. 
Insonning estetik didining sifatiy bahosi esa to`lig`i bilan insonning unga tabiyatdan 
yoki berilgan, yoki umuman berilmagan qobiliyatlariga bog`liq bo`ladi. Tabiatdan 
berilgan yaxshi yoki yomon didni vaqtning o`tishi bilan o`zgartirib bo`lmaydi, yoki uni 
oxirigacha rivojlantirish mumkin, yoki kurtak holatida qoldirish mumkin. 
Estetik didning manbayi uyg`unlik ekanligi hech kimda shubha tug`dirmaydi. Ammo 
uyg`unlikning o`zining manbai to`g`risidagi masala faylasuflar o`rtasida ko`plab 
bahslarni keltirib chiqardi. Xudo xristian mutafakkirlari fikricha, uyg`unlik manbai 
bo`lib topiladi. Russoning fikricha, uyg`unlik manbai tabiat bo`lib topiladi. YUm va 
uning fikrdoshlari uyg`unlik inson psixikasining ongsizlik sohasiga taalluqli bo`lib, u 
yerda arxetiplar sifatida joylashadi. Ba`zi faylasuflar esa uyg`unlik ijtioiy tuyg`u, 
shuning uchun estetik did ijtimoiy munosabatlar bilan sharlangan deb hisoblagan. 
Bunday fikrga, masalan Smit, marksistlar kelgan. 
SHunday qilib, estetik did – insan ongining ontologik-antropologik tavsifi bo`lib, 
uning uchun ongsiz bo`lgan dunyo predmetlari va hodisalarini ularning go`zalligi yoki 
xunukligi, yohud estetik qiymati nuqtai nazaridan baholay olish qobiliyatida namoyon 
bo`ladigan estetik yetuklikni ko`rsatadi.

---

Bizlar doimo borliqning u yoki bu hodisasini dastavval estetik baholaymiz. Masalan, 
qәndaydir siyosatchining qiyofasi yoki xulq-atvor maneralarini ichimizdan intuitiv 
yoqtirmasligimiz keyinchalik bizlarning uning siyosiy pozitsiyalarini ham qabul 
qilmasligimizga olib kelishi mumkin.
Bugungi kunda inson o`ziga
yetib keladigan har qanday axborot bilan birgalikda 
juda ko`plab madaniyat mahsulotlarini ham estetik nuqtai nazardan baholashi kerak 
bo`ladi, ayniqsa san`at va adabiyot asarlarini. Bir tomondan, estetik ma`lumotning rang-
barangligi, uning ko`pinchapas savida bo`lishi ushbu axborot iste`molchilarining estetik 
kamsuqumligi, estetik baholash qobiliyatlarining so`stligining sababi va okibati 
hisoblanadi. Ikkinchi tomondan, estetik axborotning pas saviga ega bo`lishi 
madaniyatning sifat jihatdan yangi bo`lgan hodisalariga to`siqlik yaratadigan estetik 
konservatizmga olib kelishi mumkin. YAngi narsalarning aksariyatining sifatsiz 
bo`lishiga o`rganib qolib, biz odatiy qadriyatlar tizimiga sig`magan barcha narsani 
qarshilik bilan kutib olamiz. Bu ikkalasi ham madaniy jarayonlarga salbiy ta`sir 
qiladigan omillar, chunki bir tomondan sifatsiz estetik qalbakiliklarga olib kelsa, 
ikkinchi tomondan madaniyatning rivojlanishiga to`sqinlik qiladi. SHuning uchun 
bugingi kunda kishining estetik didini rivojlantirish dolzarb masalalardan bo`lib 
qolmoqda.
Estetik did – bu kishining keng qamrovli estetik baholashga qodirligidir. Estetik did 
deb nomlanishi uchun estetik baholashga qobiliyatlilik o`zida ratsional, emotsional, 
intuitiv 
komponentlarga 
ega 
bo`lishi 
va 
kishining 
xulq-atvoriga, 
hayotga 
munosabatlariga ta`sir qilishi kerak. YA`ni bu uning hayotga degan axloqiy va huquqiy 
munosabatining asosida yotadigan va oxirgi hisobdashaxsni aniqlab beruvchi shaxsning 
qandaydir integrativ tavsifidir.
Bir vaqtning o`zida nafosatlilikning ob`ektiv va sub`ektiv mezoni bo`la o`tirib, estetik 
did estetik ob`ektning shaxsiy bahosini hozirgi vaqtda ummue`tirof etilgan baho bilan 
uyg`unlashtirish qobiliyatini anglatadi. Hech qanday isbotlashlar va tushuntirishlar 
kishini o`ziga yoqmaydigan narsani go`zal deb e`tirof etishga majburlay olmaydi. 
SHunga qaramasdan, didning tabiatining o`zida bir kishi uchun go`zal bo`lgan narsa 
boshqaar uchun ham go`zal bo`lishi kerak degan e`tiqod o`rin olgan. Bu estetik didning 
ziddiyatli tabiatini aks ettiradi. 
Estetik did tabiatining ziddiyatliligini, I.Kantning fikricha, yechish mumkin emas.
M.S. Kagan estetik didni inson faolligini yo`naltirib o`tiradigan o`ziga xos «madaniyat 
asbobi», spetsifik ma`naviy «mexanizm» deb nomlagan. Uning nuqtai nazarida, did 
insonga tug`ilganidan berilmaydi, balki erishiladigan, egallanadigan ma`naviy kuch, u 
odamning madaniyatga oshna bo`lish jarayonida shakllanadi. Estetik tanglashga 
qobiliyatlilik – bu: ijodiy qobiliyat.