7-mavzu. Estetika nazariyasi Reja

 
Xulosalar
1. Estetika - falsafiy fan, tabiatda, jamiyatda, san`atda namoyon bo`ladigan go`zallik 
to`g`risidagi fan. 
2. Estetika va etika baholovchi ong shakllaridir. 
3. Estetikaning strukturasi uchta komponent: estetik ong, estetik faoliyat va estetik 
munosabatlardan iborat, ularning har biri o`ziga xos xususiyatga ega. 
4. Estetikaning asosiy kategoriyalari: go`zallik va xunuklik, ulug`vorlik va tubanlik, 
fojiaviylik va kulgililik. 
 
Texnogen sivilizatsiya tushunchasi. 
«Texnogen» tushunchasi ilmiy adabiyotlarda 
atigi 15 yillar muqaddam paydo bo`ldi. Hozirgi vaqtda u keng tarqalgan tushunchalar 
qatorina kiradi. Har bir tadqiqotchi «texnogen» so`zining ma`nosini o`zicha 
tushuntiradi. Ayniqsa ushbu tushunchaning falsafa, ekologiya va ijtimoiy fanlardagi 
ma`nolari bir-biridan farq qiladi. Asarlarning aksariyatida «texnogen» tushunchasi 
«texnikaviy», «texnologik», «texnik-texnologik» tushunchalarining ma`nolariga 
yaqinlashtiriladi, ammo ushbu tushunchalar o`z ma`nolarila bir qancha farqlarga egadir. 
«Texnikaviy» tushunchasi moddiy va ma`naviy ne`matlarni yaratish uchun 
qo`llaniladigan mehnat qurollari (asboblar, mashinalar, mexanizmlar) va usullardan 

---

iborat ekanlikni anglatadi. «Texnologik» tushunchasi qo`yilgan maqsadlarga erishish 
uchun zarur texnika yordamida muayyan ketma-ketlikda amalga oshiriladigan 
jarayonlarning yig`indisi asosisda yaratilganlikni ifodalaydi. Mos ravishda «texnik-
texnologik» tushunchasi texnika va texnologiyaning kompleksli ta`sirining natijasi 
ekanligini anglatadi. SHunday qilib, biz «texnogen» tushunchasining ob`ektning, 
jarayonning yoki hodisaning texniko-texnologik xarakterini aniqlovchi hamda texnika 
va texnologiyaning kompleksli o`z-aro ta`siri natijalarining o`z-aro bog`liqligini 
ifodalovchi tushunchalarga qo`llaniladigan tasvirlovchi xususiyat ekanligidan kelib 
chiqamiz.
 
Madaniyat va jamiyat doimo o`zaro barqaror aloqadorlikda bo`ladi. Texnogen 
omillarning jamiyatning rivojlanishiga ta`sirini o`rgana o`tirib, jamiyatning ularning 
ta`siri ostida qanday o`zgarishlarga uchraganligini tahlil qilish kerak. Texnogen jamiyat 
tushunchasi ijtimoiy falsafa va sotsiologiya bo`yicha ko`plab tadqiqotlarda (D.Bell, 
V.S.Stepin, E.S.Demidenko, O.Toffler) o`z aksini topgan. «Texnogen jamiyat» 
tushunchasi ostida biz tarixiy rivojlanishning industrial va postindustrial bosqichlarida 
sotsiotexnik, tabiiy-texnik, texnik-texnologik, iqtisodiy, ilmiy, madaniy aloqalar bilan 
birlashtirilgan sotsiumni, tabiiy muhitni va texnosferani tushunamiz.
Fanda ishlab chiqilayotgan yangi bilimlar va texnika bilan texnologiyalardagi 
o`zgarishlar asosida ijtimoiy hayotning mavjud shakllarini yangilashga yo`naltirilgan, 
kelajak ijtimoiy tuzumning asosi sifatida yangi ijtimoiy maqsadlarni va qadriyaviy 
mo`ljallarni beruvchi dasturlar yaratiladi. Jamiyat tipini qayta qurish jarayoni doimo 
madaniy rivojlanish usulini, dunyoqarash yo`nalishlarini o`zgartirish, yangi 
qadriyatlarni ishlab chiqish bilan qator yuradi. Texnogen madaniyat liberal-iqtisodiy 
sivilizatsiyanining rivojlanish qonuniyatlari; kishilar hayott faoliyatining burjua-
texnogen tarizi; industriallashtirish, urbanizatsiya va informatizatsiya omillari ta`sirida 
shakllanadi va rivojlanadi. 
«Texnogen», «texnogen madaniyat», «texnogen jamiyat» tushunchalarining falsafa va 
ijtimoiy fanlardagi tahlillarining natijalarini umumlashtirgan holda, shuni ta`kidlashimiz 
mumkinki, fikrimizcha, tadqiqotchilarning eng keng tarqalgan noaniqligi ushbu 
tushunchalarning asosan texnik-texnologik mazmunga ega bo`lishi, texnogen jamiyatni 
texnologik jamiyat bilan, texnogen dunyoni esa texnik tizimlarning global 
integratsiyalashgan yig`indisi, ya`ni texnikaliq dunyo bilan birdek deb hisoblashlarida. 
Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, «texnogen» tushunchasi nafaqat texnika va 
texnologiyalarni, balki ularning ta`siri ostida transformatsiyalanuvchi va rivojlanuvchi 
ijtimoiy va tabiiy ob`ektlarni, jamiyatning alohida holatini ham anglatadi. SHuning 
uchun «texnogen» tushunchasi ostida biz genezisi va evolyutsiyasi ko`pincha 
antropogen-texnik omillar asosida amalga oshiriladigan ijtimoiy, madaniy va sun`iy 
tizimlarnin, ob`ektlarni va jarayonlarni tushunamiz.
Zamonaviy sivilizatsiyaning kelajagi muammolarini fanning rivojlanishining 
zamonaviy tendentsiyalarini va uning istiqbollarini hisobga olmasdan muhokama qilish 
mumkin emas. Zamonaviy jamiyatda antistsientistik harakatlar o`rin olgan bo`lsa ham, 
fan umuman olganda sivilizatsiya va madaniyatning yuqori qadriyatlarining biri sifatida 
qabul qilinadi. Ammo bu doimo ham bunday bo`lgani yo`q, barcha madaniyatlarda ham 
fan qadriyaviy ustuvorliklar shkalasida unchalik yuqori o`rinni egallamadi. Insoniy 
faoliyatda ilmiy bilimlarni keng qo`llashni rag`batlantiradigan sivilizatsiyaviy 
rivojlanish tipining xususiyatlari to`g`risidagi masalaga aniqliq kiritish zarur bo`ladi. 
Insoniyatning rivojlanishida, uning varvarliq va yovvoyilik bosqichlarini bosib 
o`tganidan so`ng ko`plab sivilizatsiyalar – jamiyatlarning har biri o`zining o`ziga xos 
xususiyatlariga ega bo`lgan konkret turlari o`rin oldi. Belgili Taniqli faylasuf va tarixchi 
A.Toynbi 21 sivilizatsiyani ajratgan va tasvirlab bergan. ularning barchasini 
sivilizatsiyaviy rivojlanish tiplariga mos ravishda ikki katta sinfga ajratishimiz mumkin 
– an`anaviy va texnogen sivilizatsiyalarga. Texnogen sivilizatsiya insoniyat tarixining 
bir qancha keyingi mahsuloti bo`lib topiladi. Uzoq vaqt mobaynida ushbu tariyx 
an`anaviy jamiyatlarning o`zaro ta`siri sifatida kechdi. Faqat XV-XVII asrlarda 

---

evropalik hududda texnogen jamiyatlar, ularning boshqa barcha dunyoga ekspantsiyasi 
va ularning ta`sirida an`anaviy jamiyatlarning o`zgarishi bilan bog`liq bo`lgan 
rivojlanishning alohida tipi shakllandi. Ushbu an`anaviy jamiyatlarning ba`zilari 
texnogen sivilizatsiyalar tomonidan oddiy ravishda yutub olindi; modernizatsiya 
bosqichlaridan o`tip, olar keyinchalik tipik texnogen jamiyatlarga aylana boshladi. 
Boshqalari esa, o`zinda g`arb texnologiyalari va madaniyatining ta`sirlarini his qilgani 
bilan, ko`plab an`anaviy belgilarini saqlag`an holda o`ziga xos gibrid tuzulmalarga 
aylandi. 
An`anaviy va texnogen sivilizatsiyaning farqlari radikal xarakterga ega. An`anaviy 
jamiyatlar ijtimoiy o`zgrishlarning kechish sur`atlarining pastligi bilan tavsiflanadi. 
Ularda ham ishlab chiqish sohasida ham, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish 
sohasida ham innovatsiyalar paydo bo`ladi, lekin taraqqiyot individlar va hattoki 
avlodlar hayotining muddatlari bilan qiyoslaganda juda sustlik bilan amalga oshadi. 
Ijtimoiy hayotni tashkillashtirishning ushbu tipi bizning kunlarimizgacha saqlangan – 
uchunchi dunyoning aksariyat mamlakatlari an`anaviy jamiyat belgilarini saqlap qolgan, 
ularning zamonaviy g`arb (texnogen) sivilizatsiyalar bilan to`qnoshuvi ertali-kech 
an`anaviy madaniyat va hayot tarzining radikal transformatsiyalariga olib 
keladiganligiga qaramasdan.
Texnogen sivilizatsiya komp`yuterlarning, hattoki par mashinalarining paydo 
bo`lishidan ancha ilgari vujudga keldi. Uning dastlabki shartlari ratsonallikning ikki 
oldingi madaniy-tarixiy tiplari tomonidan – antik va o`rta asrlardagi – yaratilgan edi. 
XVII asrdan boshlab texnogen sivilizatsiyaning o`z rivojlanishi boshlandi. U uchta 
bosqichni ti bosib o`tadi: 1) industriallikdan oldingi (XVII-XVIII asrlar); 2) industriallik 
(XIX-XX asrlar); 3) postindustriallik (XX asrning oxiri – XXI asr). Bul jamiyatning 
asosini, birinchi navbatda, texnikaning, texnologiyaning rivojlanishi tashkil etdi, ular 
tobora yangi ilmiy bilimlardi generatsiyalash hisobidan yaratilgan innovatsiyalar va 
ularni texnik-texnologik jarayonlarga joriy etish orqali amalga oshirildi. 
Texnogen jamiyat o`z mohiyatida o`z asoslarini doimo o`zgartiruvchi jamiyat sifatida 
aniqlanadi. shuning uchun uning madaniyatinda yangi namunalarni, g`oyalarni, 
innovatsiyalarni generatsiyalash faol qo`llab-quvvatlanadi. Ularning ayrimlarigina 
bugungi hayotda amalga oshirilishi mumkin, qolganlari esa kelajakdagi avlodlarning 
hayot faoliyatining ehtimol bo`lgan dasturlari sifatida saqlanadi.
Texnogen jamiyatning qadriyatlari inson faolligining printsipial yangi yo`nalishlarini 
beradi. Texnogen jamiyatda insonning eng asosiy vazifasi sifatida uning o`zgartiruvchi 
faoliyati qaraladı. Ushbu faoliyat nafaqat ishlab chiqarish munosabatlarini, balki 
tabiatni, jamiyatni o`zgartirishda ham namoyon bo`ladi.
Texnogen civilizatsiyanıń zamonaviy rivojlanishining asosida texnologiyaning 
rivojlanishi yotadi. D.Vigning fikrlarini e`tirof etgan holda, «texnologiya» 
tushunchasining quyidagi asosiy túsinigining tөmendegi tiykarġı ma`nolarini ko`rsata 
olamiz: 1) Texnik bilimlarning, qoidalarning va tushunchalarning yig`indisi; 2) 
Muhandislik kasblar amaliyoti, shu jumladan texnik bilimlarni qo`llashning me`yorlari, 
sharoitlari va zaminlari; 3) Texnik vositalar, asboblar va buyumlar (texnika); 4) Texnik 
personalni va jarayonlarni tashkillashtirish va 
yirik masshtabli tizimlarga 
integratsiyalash; 5) Ijtimoiy hayotning texnik faoliyatning to`planishi samarasi 
tariqasidagi sifatini tavsiflovchi ijtimoiy sharoitlar. 
Zamonaviy texnogen sivilizatsiyaning muhim tavsiflari quyidagilarni o`z ichiga oladi: 
tashqi dunyoni o`zgartirishning g`arb an`analaridan kelib chiqadigan texnik-iqtisodiy 
samaradorligi, 
umumiy 
globallashub 
doirasidagi 
protestant 
etikasining, 
ratsionalizmning va pragmatizmning ustun bo`lishi, uning shaxs avtonomiyasiga, 
fuqaralik jamiyatini yuridik huquqlari va erkinliklariga yo`naltirilganligi, hayot tarzi va 
stilining unifikatsiyasi. Ushbu tafsilotlar OAV va «ommaviy madaniyat» tomonidan 
qo`llab-quvvatlanadi. Ammo zamonaviy odam hayotining ko`plab tomonlarining 
globallashuvi ortgani sari unga qarama-qarshi bo`lgan tendentsiyalarning belgilari ham 
ko`rinmoqda. Bu milliy madaniyatlarning unikalligini, birinchi navbatda milliy tillarni 

---

saqlap qolishga intilishda ifodalanmoqda. Zamonaviy dunyoda kechayotgan 
jarayonlarni anglash bilan madaniy qadiriyatlar shkalasindagi ustuvorliklarning 
o`zgarishi yuz berishi mumkin, ya`ni tabiatga boshqacha munosabatning, an`anaviy 
axloqiy qadriyatlarga asoslangan ekologik va ma`naviy madaniyatning shakllanishi.
Texnikaning rivojlanishi va texnogen sivilizatsiyalarning shakllanishi masalalari turli 
davrlarda G`arb jamiyatlari dorasida quyidagi olimlar, tadqiqotchilar tomonidan 
o`rganildi: 3.Bauman, U.Bek, Dj.Beninger, G.Bexmann, G.Yonas, J.P.Kanten, 
X.D.Kortes, N.Luman, L.Memford, Dj.Neysbit, X.Ortega-i-Gasset, T.Stoun`er, A.de 
Tokvil`, E.Toffler, T.Fridman, YU.Xabermas, M.Xaydegger, J.Ellyul`, K.YAspers, 
N.A.Berdyaev, P.YA.Engel`meyer, R.K.Balandin, D.B.Zil`berman, A.P.Nazarchuk, 
K.S.Pigrov, V.S.Stepin, A.D.Ursul, T.A.Ursul va h.k.